راهکار برقراری روابط سالم و سازنده در خانواده

کد: 859

نویسنده: داوود حسینی

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

چاپ: امیران

صحافی: منتظرالمهدی

نوبت چاپ: اول / 1384

شمارگان: 1400

بها: 1100 تومان

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: EMAIL: IRC@IRIB.COM

تلفن: 2935803 و 2910602  نمابر: 2933892

شابک:  1-95-8606-964ISBN: 964-8606-95-1 

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

خود واگذار کنند تا اهل اندیشه، کار و سازندگی شوند. همچنین باید به فرزندان خود کمک کنند تا درباره دوست درست بیاندیشند و شوق بهتر شدن، با لیاقت بودن، پاکی و عفت در دوستی به وجود بیاورند.

اساسا برخورد سالم و سازنده اعضای خانواده، احترام متقابل نسبت به یکدیگر و خیرخواهی برای خویشاوندان در تکوین شخصیت فرزندان جایگاه ویژه ای دارد. با تشکر از پژوهشگر ارجمند جناب حجت الاسلام والمسلمین _داود حسینی_ که مجموعه پیش رو را تقدیم بهره گیران رسانه اسلامی کرده اند، امید می رود این اثر مورد استفاده برنامه سازان محترم قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:16

خانواده و  زندگی سالم زوج ها، ارتباط مطلوب همسران، جاذبه ها و دافعه ها، حقوق متقابل و اصول کلی رابطه بین والدین و فرزندان، مادر بزرگ ها و پدر بزرگ ها و دیگر اعضای خانواده که بر اثر ازدواج باهم آشنا می شوند. امید است توانسته باشیم در راه تحکیم نظام خانواده گامی هرچند کوچک برداشته باشیم.

ص:18

1. روابط سالم و سازنده چگونه روابطی است و در مقابل، روابط مخرّب کدام است؟

2. چه عواملی در ایجاد روابط سالم و سازنده میان همسران نقش اساسی دارد؟ وظیفه متقابل زوجین در برابر یکدیگر چیست؟

 3. فرزندان خانواده باید چه نوع رابطه ای با والدین داشته باشند و والدین در مراحل مختلف رشد فرزندان باید چگونه رفتار کنند؟

4. روابط هر فرد، با دیگر خویشاوندان سببی و نسبی باید چگونه باشد؟

5. رسانه ملّی صدا و سیما در برقراری روابط سالم و سازنده میان اعضای خانواده چه نقشی می تواند داشته باشد؟

ارتباط چیست؟

ارتباط، انگاره ای است برای سنجش افراد و وسیله ای است برای تغییر در سطح رفتار. ارتباط شامل تبادل اطلاعات و چگونگی معنی بخشیدن به این اطلاعات است. شاید تا رسیدن به سن پنج سالگی، بیش از یک میلیارد تجربه شرکت در ارتباط را آموخته باشیم. تا این سن از اینکه چطور خود را ببینیم، از دیگران چه انتظارهایی داشته باشیم و در دنیا، چه چیز به نظرمان ممکن یا ناممکن می آید، تصورهایی پیدا کرده ایم. این تصورها، راهنمای ثابت ما تا پایان عمر خواهند بود.(1)

ص:20

شکایت دارد؛ زیرا هرگز به راه حل های پیشنهادی او اهمیت نمی دهد، ولی زوج آگاه از تفاوت زمینه های ارتباطی زن و مرد، گرفتار این برداشت نادرست از ارتباط نمی شوند؛ زیرا هر دو از منظور دیگری آگاهی دارند. وقتی شما و همسرتان از تفاوت های یکدیگر در زمینه ارتباطی آگاه باشید، این تفاوت ها، مشکلات کمتری ایجاد می کنند و به زندگی، علاقه و تنوع بیشتری می بخشند.(1)

 زمینه ارتباطی هر فرد، همانند عینکی است که از پشت آن به همه رویدادهای زندگی می نگرد. اگر زن و شوهر بدانند از چه عینک هایی استفاده می کنند، به راحتی می توانند واقعیت ها را از برداشت خود از واقعیت ها تشخیص دهند.

توانایی ها، از نگرش صرف فراتر می روند و به ارزش گذاری فعالانه و قدردانی احترام آمیز تبدیل می شوند.(1)

احترام، به این معنا نیست که زن و شوهر، عواطف و احساسات خود، مانند خشم، سرسختی، ناراحتی روحی و غیره را از یکدیگر پنهان و آنها را به صورت عقده های روانی روی هم انباشته کنند. خشم های سطحی و  بگومگوهای کوتاه میان زن و شوهر در زندگی زناشویی، چون رعد و برق است؛ همیشه پس از رعد و برق باران می بارد و این باران، درخت زناشویی را بارور می کند.

همچنین، احترام متقابل، به معنای انتقاد نکردن از یکدیگر نیست. گاهی لازم است زن و شوهر، آشکارا از رفتار نامناسب یکدیگر انتقاد کنند، ولی باید از تندخویی بپرهیزند تا انتقاد آنان بی اثر و بی نتیجه نباشد.

در روایات اسلامی، به احترام متقابل میان زن و شوهر بسیار سفارش شده است. امام صادق علیه السلام درباره احترام گذاشتن زن به شوهر می فرماید: «هر زنی که به شوهرش احترام بگذارد و آزارش نرساند، خوش بخت و سعادتمند خواهد بود».(2)

همچنین ایشان درباره احترام گذاشتن مرد به زن می فرماید: «مردی که همسری اختیار کرد، باید او را گرامی و محترم بشمارد».

پیامبر گرامی اسلام  صلی الله علیه و آله نیز فرمود:

«هر کس به خانواده اش توهین کند، خوشی زندگی را از دست خواهد داد».(3)

ص:23

خانواده، بیانگر صمیمیت میان آن دو باشد، ولی در حضور دیگران چنین نخواهد بود و می تواند دلیل کوچک شمردن همسر باشد.

می شوند و پاکی و صفای خود را از دست می دهند و احترام را بیرون از فضای خانواده جست و جو می کنند.

دست می یابند. آنان در راه درک یکدیگر و رسیدن به تفاهم، باید به این اطمینان برسند که محبوب یکدیگرند و در میانشان پیوندی حقیقی وجود دارد.

در محیط خانوادگی، گاه زن و مرد یکدیگر را درک نمی کنند و بدون در نظر گرفتن توان یکدیگر، هر یک از دیگری انتظارهایی دارند که خارج از توان اوست و بر همین اساس، همواره میان آن دو جنگ و جدال وجود دارد. در حالی که اگر هر دو همدیگر را درک کرده بودند، به جای درگیری، سازش و سازگاری میان آن دو پدید می آمد.(1) فراموش نکنیم که درک کردن هنگامی است که انتظارهای افراد از دیگران، با توانایی های آنها برابر باشد. در چنین شرایطی است که تلاش، کوشش و امید حرکت کردن پدید خواهد آمد، ولی هنگامی که انتظارها  بیش از توانایی فرد باشد، درک کردن وجود ندارد. در نتیجه، سردی، یأس و سکون پدید خواهد آمد؛ زیرا اگر کسی را درک نکرده باشیم، دچار رنج و ملال می شود و از حرکت و پویایی باز خواهد ماند.(2)

یکدیگر حساس نباشند. در همه این موارد، نتیجه نهایی یکسان است؛ همسران در شناسایی یا ارضای نیازهای یکدیگر، شکست می خورند. بنابراین، از هم دورتر و دورتر می شوند.(1)

اگر زن و شوهر بکوشند یکدیگر را بهتر بشناسند، سنگ بنای یک رابطه سالم و سازنده را پایه گذاری کرده اند. نبود شناخت کافی از موضوعی که با آن روبه رو می شویم، سرگردانی را در پی دارد و واکنش در برابر آن، با ناپختگی همراه خواهد بود.

رسیدن به تفاهم، نیازمند شناخت طرف مقابل است تا بتوان در برابر آن حساسیت مناسب نشان داد. همسرانی که اندیشه ها، علاقه ها و خواسته های همسر خود را به خوبی می شناسند و در موقعیت های گوناگون در برابر آنها از خود واکنش مناسب نشان می دهند، هیچ گاه در روابطشان با مشکل روبه رو  نمی شوند و با شناختی که از حالت های روحی همسر خود دارند، در برابر خواسته های او واکنش مناسبی خواهند داشت.

بر پایه تکریم شخصیت است یا بر پایه تحقیر شخصیت. ما در برخوردها و ارتباط هایمان با دیگری، بر پایه برداشت خود از او، با وی رفتار می کنیم. اگر انسان را موجودی با شخصیت و با عزّت بدانیم، می کوشیم این کرامت را در او تقویت کنیم و اگر او را دارای کرامت نفس ندانیم، می کوشم او را تحقیر کنیم.(1)

از دیدگاه اسلام، ارتباطی سالم است که بر پایه تکریم شخصیت و عزّت نفس و احترام متقابل افراد انسانی استوار باشد. روابطی که بر این اساس پایه گذاری شود، افراد را در برابر انحراف ها ایمن می کند، چنان که امیرالمؤمنین علی  علیه السلام می فرماید: «مَن کَرُمَت عَلَیه نَفسُهُ هانَت عَلَیه شَهوَتُه؛(2) کسی که از کرامت نفس برخوردار شد، شهوات نفسانی در نظرش خوار و ناچیز می آید».

میان رفتن درک و تفاهم می انجامد و سرانجام، ناسازگاری را در پی خواهد داشت. گاهی این تعارض ها موجب درگیری های لفظی شدیدی می شود و همین پرخاشگری ها، اختلال های شدید روانی ایجاد می کند. این رابطه نامناسب میان والدین، به دیگر اعضای خانواده، یعنی فرزندان نیز منتقل می شود و تأثیر نامطلوبی در شبکه ارتباطی و رفتاری آنان برجای می گذارد.

بررسی ها آشکار کرده است که در این گونه خانواده ها، نارضایتی ها و برخوردهای نامناسب و ناسالم، بیماری های جسمانی، افسردگی ها، اضطراب ها و کاهش سلامت روانی را پدید می آورد، به گونه ای که بسیاری از فرزندان این خانواده ها، اعتماد به نفس کمتری دارند و با احساس تنهایی و بی تفاوتی، شکست های خود را به دیگران ربط می دهند و همواره با ناکامی و افت تحصیلی روبه رو می شوند.(1)

فرزندان تعریف می کند و عمل به آن را از آنان انتظار دارد. بر پایه عرف ما، انتظار می رود که فرزند به والدین خود سلام کند، حرمت آنها را نگه دارد و از آنان اطاعت کند. در مقابل، انتظار می رود که والدین نیز به فرزند خود با محبت توجه کنند، حرمت او را پاس دارند و نیازهایش را بر طرف سازند.

ارتباط اجتماعی، سطحی پیشرفته تر نسبت به ارتباط فیزیکی و جسمانی است.

در حقیقت، ارتباط جسمانی کودک پس از رشد بیشتر و بهتر، کاهش می یابد و بر ارتباط اجتماعی اش با والدین، هم سالان، مربیان و اطرافیان افزوده می شود.(1)

توجه و محبّت دیگران بی نیاز نمی شود و این نیاز تا آخرین مراحل زندگی هم وجود دارد. هر چه رابطه عاطفی شخص با اطرافیان قوی تر باشد، آرامش روانی بیشتری برای او به ارمغان می آورد و در میان جمع، صمیمیت بیشتری احساس خواهد کرد.

ص:34

می کند. حرمت گذاردن به هم، یک حسن است و هر زن ومرد باید نکات مثبت زندگی همسر خود را بیابد و او را برای آن نکات مثبت تکریم کند.(1)

بزرگداشت و تکریم شخصیّت، نیاز طبیعی هر انسانی است. انسان به دلیل غریزه حب ذات که در طبیعت او نهاده شده، به ذات خویش علاقه دارد و مایل  است دیگران نیز شخصیت او را بپذیرند و گرامی بدارند.

اگر نیاز طبیعی تکریم شخصیت هر فرد در خانواده تأمین شود، احساس آرامش و اعتماد به نفس می کند، توانایی های خود را به کار می بندد و با دلگرمی و امید به موفقیّت و کسب رضایت دیگر اعضای خانواده در مسیر زندگی قدم بر می دارد. همچنین به خانواده، همسر و دیگر مردم خوش بین می شود و آنان را قدرشناس و قابل اعتماد می شناسد و از همکاری با افرادی که قدر او را می دانند و شخصیتش را گرامی می دارند، هراسی ندارد.(2)

چنانچه کرامت انسانی حفظ نشود، سوءظن ها و بدبینی ها سراسر وجود او را فرا می گیرد و در پی انتقام جویی بر خواهد آمد. ازاین رو، در احادیث معصومین علیهم السلام درباره کسانی که تحقیر شده اند و به عزّت نفس آنها خدشه وارد شده است، روایت های زیادی وجود دارد.

امام صادق  علیه السلام نیز می فرماید: «ما مِن رَجُلٍ تکبّر الاّ لِذَّلةٍ وَجَدَها فی نفسِه؛ هیچ کس تکبر و طغیان نمی کند، مگر در اثر ذلتی که در نفس خویش احساس می کند».(3)

زن و شوهر از لغزش ها، کج خلقی ها و اشتباه های یکدیگر است؛ زیرا زن و شوهر همانند دیگر انسان ها، روحیات و طرز تفکری دوگانه دارند. آنهایی که مدعی اند در همه موارد مانند هم می اندیشند و موافق و هماهنگند، شاید هنوز زمینه و  موقعیتی نیافته اند که خصلت های واقعی همدیگر را بشناسند. حتّی اگر زن و شوهری با روحیه مشترک پیدا شوند، باز هم هیچ یک از اشتباه و خطا و عصبانیت در امان نیستند. ازاین رو، اهمیت گذشت و تأثیر آن در تداوم روابط سالم آشکار می شود.(1) وجود گذشت، بی گمان کانون خانواده را با حرارت نگاه می دارد، عشق و محبت را افزایش می دهد و اختلاف و مشاجره را پایان می بخشد. گذشت، نشانه حسن نیت و خوش بینی به زندگی است. گذشت و چشم پوشی در عواطف طرفین اثری نیکو دارد و طرز فکر و شیوه عمل آنان را متحول خواهد کرد. چه بسیار تیرگی ها که در پرتو این صفت از میان برخاسته و جای خود را به صفا و صمیمیت سپرده است.(2)

عیب جویی، گل دوستی و محبّت را پژمرده می کند و عیب بینی، خارزار خشم و دشمنی را در دل می پرورد و زندگی خانوادگی را به تلخی و جدایی می کشاند. در عین حال، دستور زندگی، صبر و شکیبایی در برابر مشکلات و گذشت و فداکاری برای ادامه حیات است به ویژه به هنگام رفتار نابخردانه همسر، این گذشت و نادیده گرفتن، برای فرد ضروری است؛ زیرا بی تابی در برابر این امور، سبب شکست در زندگی می شود.(3)

ص:37

زن و شوهر، باید توجه کنند که انسان به آسانی و به سرعت نمی تواند به خطاها و اشتباه های خود پی ببرد، بلکه باید با شیوه ای بسیار لطیف و با روشی بسیار ملایم و دقیق، او را به قلّه آگاهی رسانید. خداوند در قرآن کریم سفارش می کند که از خطاهای دیگران چشم پوشی کنید، بلکه خطای آنان را نادیده بگیرید.

 «وَ لَیعفُوا وَ لْیَصْفَحوا اَلا تُحبّونَ اَن یَغفراللّه ُ لَکُم و اللّه غفورٌ رَحیمٍ؛ آنها باید عفو کنند و چشم بپوشند. آیا دوست نمی دارید خداوند شما را ببخشد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است». (نور:22)

صمیمیت را در روابط خانوادگی برقرار کند، عذرخواهی هنگام خطا و اشتباه است.

عذرخواهی به دلیل اشتباهی که از انسان سرزده است، محبّت، مودت و صمیمیت را پدید می آورد. در زندگی زناشویی، طبیعی است که گاه شوهر دچار خطایی شود و زن را رنجور و افسرده کند. با این حال، اگر به دنبال اشتباه، عذرخواهی و پوزش نباشد، اثر ناگوار آن برای همیشه در روح و روان طرف  مقابل به جا می ماند؛ زیرا او همواره همسر خطاکارش را در برابر چشم خود می بیند و هاله ای از نفرت، بدبینی و کدورت در خانه آنان حکم فرما می گردد. با گفتن جمله کوتاه «معذرت می خواهم»، همه این ها از میان می رود و حتی باعث سربلندی و سرافرازی شخص عذرخواه در نگاه همسرش می شود و عذرخواهی کردن به هنگام خطا و اشتباه را به او هم می آموزد.(1)

سه _ عذرخواهی از اشتباه ها، سبب شناخت از خود و جبران کاستی ها می شود. این مسئله که انسان، ضعف ها و قصور خود را با واقع بینی بپذیرد و افزون بر اعتراف به آنها، بکوشد تا آنها را جبران کند، کاری پسندیده است. چه از این بهتر که در این راه، با خشنود کردن همسر، محبت و کمک او را نسبت به خود جلب کند و دریچه ای از زندگی سالم را به روی خود بگشاید.(1)

مهربان برای شما و مادری ارزشمند برای فرزندتان باشد. شما در تمام مسیر حیات، باید روح، عواطف و احساساتش او را به خاطر آورید و جنبه انسانی او را هم در نظر بگیرید و بدانید که احساس سرشکستگی وی، حتی برای شما هم گران تمام خواهد شد.(1)

در چنین شرایطی، همسرانی که اخلاق ملایم و تربیت صحیحی دارند، می توانند به جای به کار بردن سلیقه شخصی و حاکمیت زور و قدرت در عرصه زندگی، روش های استوار و مطلوبی برای حل اختلاف سلیقه های خود بیابند و منطق را در زندگی شان حاکم کنند. همسران، به ویژه مردها باید این واقعیت را بپذیرند که هرگز اعمال قدرت، قدرت نمی آفریند، بلکه از زور و قدرت زمانی استفاده می شود که فرد از راه های دیگر مأیوس شود.(1)

همسران بیان فرموده است. زن و شوهر پس از ازدواج، در حصن و حصاری که خداوند برایشان معین فرموده است، جای می گیرند. خنده و معاشرتشان حتی با محارم مقید می شود تا سبب بدگمانی ها و تحریک ها و بددلی ها نشود.

مرد حق ندارد با هر زنی بگوید و بخندد، بدان حساب که چشم و دلش پاک است و زن هم حق ندارد با هر اجنبی مشاوره یا گفت وگو داشته باشد، بدان حساب که قصد سوئی ندارد. دست، چشم، گوش و دل، بیش از پیش باید به فرمان خدا باشند و معاشرت ها، خنده ها، نگاه کردن ها و سخن گفتن ها نباید چنان باشد که غیرت ها و حسادت ها را برانگیزاند.(1)

همکاری مرد با زن در کارهای خانه است. اگر مرد می خواهد در دل همسر خود محبّت به وجود آورد، باید در خانه همکار او باشد.

روزی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به خانه علی علیه السلام وارد شد. علی علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام را دید که به کمک یکدیگر با آسیاب دستی آرد می کنند. پیامبر فرمود: کدام یک خسته ترید؟ علی علیه السلامعرض کرد: فاطمه خسته تر است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهبه او فرمود: برخیز، دخترم! فاطمه علیهاالسلامبرخاست و پیامبر به جای او نشست و علی  علیه السلامرا در آرد کردن کمک کرد.(1)

همسرتان نیز قائل باشید و بی گمان، تا هنگامی که شما حق همسر را به جا نیاورده اید، نمی توانید توقع ادای آن را از او داشته باشید.

شناخت حقوق متقابل و توجه به این حقیقت که پذیرش حقی برای یک فرد، برای طرف مقابل، تکلیف آور است، زندگی را از زوایای تاریک بیرون می آورد و ابعاد وظایف همسران را روشن خواهد کرد. آگاهی به حقوق و وظایف خود، مقدمه عمل است و از بسیاری اختلاف ها و درگیری ها میان آن دو پیش گیری می کند.

را به جا آورد و محیطی آرمانی برای تکامل یکدیگر و پرورش و رشد نسلی پاک فراهم کند.

برآورده نسازند، در صورت ضعف ایمان، از طریق نامشروع برآورده خواهند ساخت.(1)

_سوم _ تکمیل و تکامل_: از دیگر حقوق زن و شوهر، کمک به تکمیل و تکامل یکدیگر است. زن و شوهر باید زمینه رشد مادی و معنوی یکدیگر را فراهم آورند.

دو _ حقوق اختصاصی زن بر شوهر

زن و شوهر در زندگی زناشویی حقوق ویژه ای دارند. حق زن بر مرد، با الهام از ارزش های اسلامی و حقوق مدنی عبارت است از:

اول _ حق نفقه و تأمین معیشت

نفقه شامل غذا، لباس، مسکن، نیازمندی های زندگی، حتی هزینه آرایش براساس شأن و نیاز است. همچنین اگر زن به دلیل بیماری یا نقص عضو، نیازمند خدمتکار باشد، بر مرد است که برای او در صورت توانایی، خدمتکاری فراهم کند.

از جنبه حقوقی این مسئله که بگذریم، توسعه در زندگی و فراهم کردن رفاه خانواده و همسر سبب رضایت پروردگار می گردد. امام سجاد علیه السلام در این باره می فرماید: «ارضاکم عنداللّه اوسعکم علی عیاله؛ محبوب ترین شما نزد خداوند، کسی است که بر عیال خود وسعت ایجاد کند».(2)

 به نظر می رسد که توجه به این حق، کانون خانواده را آرام و سالم می سازد و سکون و تعادلی در زندگی پدید می آورد و فرصت بیشتری به

ص:47

زنان برای انجام وظایف طبیعی خود می دهد.(1)

دوم _ رفتار خوش و احترام به زن و تکریم شخصیت او

از وظایف شوهر این است که با همسر خود رفتاری مناسب داشته باشد، با اخلاقی رفتار کند خوش و به او احترام گذارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «مَن اِتَّخَذَ زَوجَةً فَلیُکرِمها؛ کسی که زنی را به همسری برمی گزیند، بر وی واجب است که او را احترام کند».(2)

سوم _ ابراز محبت و ایجاد فضای گرم در خانواده

توجه به عواطف و احساسات زن، ابراز محبّت و علاقه به او، مساعد کردن شرایط خانه برای آرامش و آسایش او و توجه به این نیاز طبیعی، از وظایف مهمی است که هر مردی باید به آن توجه کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «قُولُ الرَّجل للمَرئةِ اِنّی اُحِبُّکِ لا یَذهب مِن قَلبها اَبَدا؛ اگر مردی به همسرش ابراز محبت کند و به او بگوید تو را دوست دارم، این سخن هرگز از قلب زن خارج نخواهد شد».(3)

چهارم _ رعایت عدالت و ضایع نکردن حقوق او

از وظایف مهم در مورد همسر، رعایت عدالت و خودداری از تضییع حقوق اوست. پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود: «مَلعونٌ مَلعُونٌ مَن ضَیّع مَن یَعُولُ؛ لعنت شود کسی که ضایع کند (حقوق) عائله اش را».(4)

پنجم _ پاکیزگی مرد

ص:48

وظیفه دیگری که مرد در برابر زن دارد، پاکیزه نگاه داشتن خود است؛ زیرا کثیف بودن مرد، افزون بر اینکه ستم به زن است، گاهی باعث بروز خطرهایی برای عفت زن می شود!

امام هشتم، علی بن موسی الرضا علیه السلام فرمود: «اِنّ التَّهیةَ مِمّا یَزیدُ فی عِفة النَّساءِ...؛ زینت کردن مرد و خود را پاک و آماده ساختن، به پاکی و عفت زن، کمک زیادی می کند».(1)

«_حسن بن جَهتم_» وقتی می بیند امام کاظم  علیه السلام محاسن خود را «حنا» بسته است، شگفت زده می شود. ازاین رو، با کمال شگفتی می پرسد: «پسر پیامبر! قربانت شوم، خضاب کرده ای؟» امام فرمود: «آری، زینت و خودآرایی مرد، موجب افزایش عفت و پاکدامنی زن می شود؛ زیرا زن به شوهر آراسته خود نگاه می کند و به دیگران چشم نیاز نمی دوزد. چه بسا زن هایی که در اثر بی توجهی شوهرشان به پاکیزگی، به ناپاکی و بی عفتی افتادند! افزون بر این، مگر تو دوست داری همسرت ژولیده و کثیف باشد؟» پاسخ داد: «نه». فرمود: «زن هم چنین است. پاکیزگی و خوش بو کردن بدن و کوتاه کردن مو، از اخلاق پیامبران است».(2)

بنابراین، مرد باید برای همسر خود پاکیزه و آراسته باشد تا مهرش در دل او پایدار بماند. رعایت این نکته، به ویژه در جوامع امروزی ضروری تر است؛ زیرا وسوسه ها بسیار و عوامل گمراهی و انحراف زیادند. فضاهای باز اجتماعی با وجود همه جنبه های مثبت، میل به تنوع طلبی را در افراد افزایش

ص:49

می دهد و افراد دون همت و سست ایمان را وا می دارد که در مواردی، در برابر وسوسه های ناپسند تسلیم شوند.(1)

 سه _ حقوق اختصاصی شوهر بر زن

از دیگر عوامل مؤثر در تداوم خانواده، این است که زنان، حقوق شوهر را بشناسند و آن را به گونه ای نیکو ادا کنند. این حقوق عبارتند از:

اول _ پیروی از شوهر: در اموری که شرع مقدس بر آن تأکید کرده است.

دوم _ حق آمیزش و تمکین: یکی از غرایز مهم و حیاتی آدمی، غریزه جنسی است و ازدواج، وسیله ای برای ارضای صحیح این غریزه و جلوگیری از انحراف و آلودگی است. در منطق اسلام، ارضای غریزه جنسی برای همسران جز در موارد ممنوع و خاص، منع نشده است و زن موظف است ممانعتی به وجود نیاورد و ادای حق شوهر را به بهانه های گوناگون به تأخیر نیندازد و حتی مسئولیت زمینه سازی آن را نیز بپذیرد.(2)

_سوم _ حفظ عفت_: حفظ عفت برای زن هم وظیفه ای شرعی است و هم با آرامش بخشی به شوهر، باعث حفظ عفت او نیز می شود.

_چهارم _ مدیریت خانه_: مدیریت زن در خانه در راستای مدیریت مرد است که شامل این موارد می شود: و توجه به اقتصاد خانواده و بهداشت، تغذیه متناسب با توانایی مرد و وادار نکردن مرد بر آنچه توانایی آن را ندارد.

_پنجم _ زینت و آرایش کردن برای شوهر_: زینت کردن از وظایف ضروری و ارزنده زن است. آرایش زن در خانه و برای شوهر، به هر صورت، نه تنها از

ص:50

نظر اسلام مانعی ندارد، بلکه وظیفه ای مقدس و ستوده است. اسلام در این زمینه برای حفظ شخصیت انسانی زن، زینت و آرایش او را تنها در خانه و برای شوهر روا دانسته و  زن را از زینت و آرایش برای غیر شوهر خود به شدت منع کرده است.

امام باقر  علیه السلام فرمود:

سزاوار نیست، زن بدون زینت باشد، اگر چه بنا باشد گردن بندی بیاویزد. شایسته نیست دست خود را بی رنگ بگذارد، بلکه دست کم حنایی به دست بکشد، اگر چه زن سالخورده باشد.(1)

و در روایت دیگر، امام صادق علیه السلام فرمود:

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسیده شد: «زن برای شوهر نابینا چگونه آرایش کند؟! حضرت فرمود: عطر بزند و خضاب کند تا از بوی آن، مرد لذت ببرد».(2)

چه بسیارند مردانی که به دلیل مشاهده دل فریبی ها در خارج از خانه و روبه رو شدن با وضع زننده و نابهنجار همسر خود در خانه، به انحراف کشیده شده اند. متأسفانه بعضی بانوان برای شوهرشان در خانه هیچ گونه آرایشی نمی کنند و لباس های چرکین و کهنه می پوشند، ولی از لباس های خوب و زیبای خود برای بیرون و مهمانی استفاده می کنند. این در حالی است که بر اساس روایت ها، زن موظف است خود را در خانه و برای شوهرش آرایش و زیبا کند و از آرایش بیرون از خانه بپرهیزد.

رسول اکرم  صلی الله علیه و آله به زنی با نام حولا می فرمود:

ص:51

زینت و آرایش خود را برای غیرشوهر آشکار مساز... کسی از شما، که به خدا و روز قیامت عقیده دارید، برای غیرشوهر زینت نکنید و اگر چنین کنید، دین شما فاسد و تباه می شود و مورد خشم و غضب خداوند قرار می گیرید.(1)

اگر مردی دوست دارد که در هر فرصتی به گردش و مسافرت برود، باید به یاد داشته باشد که همسر او نیز چنین نیازی دارد و داشتن فرزند و مسئولیت خانه داری، دلیلی بر این نیست که زن فرصت گردش و مسافرت ندارد یا همیشه باید در خانه بماند.(1)

دلیل، مردان و زنان خدا باور و پاک اندیش، در آرزوی داشتن همسری مؤمن و نیک سیرت و عمل کننده به ارزش های قرآنی هستند. چنین گرایشی در روابط خانوادگی، برخاسته از نهاد پاک و فطرت کمال جوی انسان است و از همین روست که خداوند متعال، بهترین ازدواج را وصلت پاکان و متقیان با یکدیگر می داند: «اَلطَّیباتُ لِلطَّیبینَ وَ الطَّیبُونَ لِلطَّیباتِ؛ زنان پاک از آن مردان پاک و مردان پاک از آن زنان پاکند». (نور: 26)

خصلت های پاک بشری ناشی از خداباوری و تقواپیشگی است و تقواپیشگی نیز حاصل توحید و معاداندیشی. به بیان دیگر، نزد زنان و مردان پاک دل،  ارزشمندترین معیار، انتخاب همسری همراه و همدلی نیک سرشت، خداپرست و معادباور است و این ویژگی ها، از گران بهاترین و پایدارترین جاذبه ها در زندگی زناشویی به شمار می آید.(1)

کم توجهی یا بی توجهی به این امر مهم در روابط زناشویی، به معنای بنا کردن ستون های کانون زندگی بر زمینی سست و ناپایدار است. چگونه ممکن است که از همان آغازین روزهای زندگی مشترک، «زن» سحرگاهان و با نغمه اذان برخیزد و نماز صبح بگزارد و «مرد» همچنان تا ساعتی پس از طلوع آفتاب، در بستر آرمیده باشد؟! یا به عکس.(2)

بنابراین، حفظ و تقویت مستمر و تعالی باورها و ارزش های مذهبی به وسیله زوجین، از مؤثرترین عوامل و قوی ترین جاذبه های زندگی مشترک است و برخورداری از اندیشه مذهبی مشترک و همگامی و همراهی در

ص:54

پای بندی به فریضه های مذهبی، زیباترین «حلقه روابط سازنده» را به همسران ارزانی می دارد.

تفکر سیاسی زوجین یکسان نباشد، چه بسا به اختلاف هایی بینجامد و این اختلاف ها به روابط سالم آسیب برساند. طرز فکر درباره اصل حکومت و هیئت حاکمه، مسئولان اجرایی کشور، خوش بینی و یا بدبینی به آنها، اعتقاد به درستی یا نادرستی کارگزاران جامعه و در نهایت، موضع گیری های مثبت یا منفی در مورد رهبری، باید واحد باشد.

هماهنگی در زمینه فرهنگی نیز در ایجاد روابط سالم و سازنده نقش مهمی دارد. اگر زن و شوهر هنگام ازدواج، همان گونه که کفو بودن در اعتقادات دینی را در نظر گرفته اند، به کفو بودن در فرهنگ و سطح فکر هم توجه کرده باشند، مسئله  و اختلافی نخواهند داشت؛ یعنی با خانواده ای ازدواج کنند که در آن طرز فکرها، آداب و رسوم، خلقیات و ارزش هایشان شبیه هم باشد.

در نظر گرفتن سطح تحصیلات می تواند در این زمینه مؤثر باشد؛ بعضی افراد در آغاز ازدواج به فردای خود فکر نمی کنند و شرایطی را به هنگام انتخاب همسر می پذیرند که ممکن است در آینده مشکلاتی در روابط آنان ایجاد کند. مردی که تحصیلات عالی دارد، با زنی بی سواد یا کم سواد ازدواج می کند. پس از چندی، به فکر ارزیابی خود و او می افتد و می کوشد برتری علمی خود را ثابت کند و نشان دهد که زن، درک و فهم کافی و هماهنگی لازم را برای زندگی با او ندارد که سرانجامی جز پیدایش درگیری ها و خدشه دار شدن روابط سالم همسران نخواهد داشت.

را بپذیرد و در نتیجه، هر دو از یک الگوی مشترک پیروی کنند. این همان حالتی است که در آن، زن و شوهر به نوعی رابطه تعادل یافته دست می یابند. این همانندسازی سالم و طبیعی با تعادلی که در نتیجه تعارض ها و کشمکش های میان آن دو برقرار می شود، تفاوت دارد. در همانند سازی، پذیرش تفکر و رفتار یکدیگر با میل و به دلخواه است؛ در حالی که در نوع دیگر، این کار به ناچار و برخلاف خواسته و میل انجام می شود.(1)

امروزه بسیاری از زوج های جوان نمی خواهند دوستی را به عرصه روابط زناشویی وارد کنند و بر این باورند که ماهیت دوستی تغییر می کند و آنها مایل نیستند که روابط زناشویی خود را به خطر بیندازند، ولی این باور که زن و شوهر نمی توانند دوستان یکدیگر باشند، نادرست است.(1)

برقراری روابط جسمی نیست، بلکه احتیاج به آمادگی های جسمی، روحی و روانی دارد. مردان باید بدانند زنان تنها به عمل جنسی نیاز ندارند، بلکه از نظر روحی و تمایلات زنانگی احتیاج دارند که مردان، زن بودن و تمایلات زنانگی آنان را تأیید کنند.(1)

بسیاری از مردان، بدون توجه به این نکات عاطفی و روانی، زن را در بلوغ جنسی و لذت جنسی یاری نمی کنند، بلکه شخصیت او را نادیده می گیرند و در عمل، او را در حدّ یک وسیله و ابزار تنزل می دهند.

علی علیه السلام فرمود:

هرگاه یکی از شما اراده کرد که با همسرش هم بستر شود، نباید در انجام این  کار شتاب ورزد؛ زیرا زنان نیازمندی هایی دارند.(2)

روابط زن و شوهر در خانواده و در حضور فرزندان، باید به طور کامل به دور از جنبه های جنسی باشد. کودکان پس از سن تمییز، معمولاً به روابط پدر و مادر خویش حساس می شوند و با نوعی کنجکاوی آن را دنبال می کنند. پدر و مادر در حضور کودکان نباید در یک رختخواب بخوابند و اگر اتاق مستقلی ندارند، باید از دو بستر جدا از هم استفاده کنند. به کودکان آموزش دهند که پیش از ورود به اتاق خواب پدر و مادر حتما در بزنند و اجازه بگیرند و هرگز بدون اجازه و سرزده وارد نشوند.(3)

ص:59

رعایت موازین اخلاقی و تربیتی در روابط میان والدین به ویژه در رابطه زناشویی که عاملی زیربنایی است، بسیار اهمیت دارد، چنانکه خداوند در قرآن مجید می فرماید:

ای کسانی که ایمان آورده اید! بردگان شما و همچنین کودکانتان که به حد بلوغ نرسیده اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند؛ پیش از نماز صبح، نیمروز هنگامی که لباس های (معمولی) خود را بیرون می آورید و پس از نماز عشا. این سه وقت خصوصی برای شماست... . (نور: 58)

باشد به دلایل واهی هراسان باشد. پس وقت صرف کنید و او را بشناسید.(1)

ب) با شوهرتان مانند یک پادشاه در خانه رفتار کنید. وقتی با او این گونه رفتار کنید، به احتمال زیاد او هم با شما مانند یک ملکه رفتار خواهد کرد. حتی به خاطر خوشی و شادی خود، بکوشید که شوهرتان را شاد و خوشبخت کنید. کاری کنید که بتواند با اطمینان خاطر، با دنیا و مسائلش روبه رو شود. این باور را نباید فراموش کرد که پشت سر هر مرد پیروز، یک زن پشتیبان ایستاده است.

ج) به رابطه ای که با شوهرتان دارید، بی اعتنا نشوید. به یاد ایام خوشی بیفتید که با شوهرتان سپری کرده اید. هرگز اجازه ندهید همسرتان به این نتیجه برسد که شما فرصتی برای توجه به او ندارید. اجازه ندهید حالا که صاحب فرزند هستید،  همسرتان گمان کند که فرصتی ندارید تا صرف او کنید.

د) از همسرتان تعریف کنید. درباره آنچه تاکنون بی توجه از کنار آن گذشته اید، حرف بزنید. برای نمونه، اگر همسرتان ساعت شش صبح از خواب بیدار می شود تا برای شما و فرزندانتان صبحانه ای مهیا کند، از این کار او تعریف کنید. مثلاً بگویید: «عزیزم، از اینکه برای ما زحمت می کشی، متشکرم. خیلی از زن ها را می شناسم که تا ساعت نه صبح می خوابند».(2)

ه) به جای هدایای گران بها، وقت تان را صرف همسر خویش کنید. آیا تا کنون اتفاق افتاده به خانه بیایید و ببینید که همسرتان سردرد دارد؟ چه

ص:61

می کنید؟ چه کمکی به او می کنید؟ به او پیشنهاد می کنید که او را نزد پزشک ببرید و او ناگهان به گریه می افتد.

تجربه نشان می دهد که زن در این مواقع، به پزشک احتیاج ندارد.به جای آن، می خواهد شما قدری از اوقات خود را صرف او کنید. تمام مدت روز از سر و کله زدن با بچه ها و کارهای منزل خسته شده است. به همین دلیل، هنگامی که دیروقت به منزل برمی گردید، منفجر می شود. انفجارهای او را نادیده بگیرید. خداوند در زن ها و بچه ها دریچه های اطمینانی گذاشته که می توانند ناراحتی شان را تخلیه کنند. هر وقت فرصتی پیدا می کنید، او را با خود به اجتماعات مذهبی ببرید.(1)

منشأ این تفکر هر چه باشد، متأسفانه هنوز در جامعه ما طرفدارانی دارد، ولی تجربه نشان داده است، خانواده ای که در پی برقراری روابط سالم و سازنده در میان اعضای خود است، به هنگام نیاز باید به افراد با تجربه و یا مراکز پشتیبان و مشاوره مراجعه کند. ازاین رو، در منابع اسلامی به موضوع مشاوره خواستن از دیگران بسیار سفارش شده است.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «مُشاورة العاقلِ النّاصِحِ، یُمنٌ وَ رُشدٌ وَ توفیقٌ مِنَ اللّه ِ عزّوجَلَّ؛ مشورت کردن با عاقل خیرخواه، برکت، رشد و توفیقی از جانب خداوند عزّوجل است».(1)

یکی از راه های کاستن احتمال خطر در امور زندگی، مشاوره خواستن از افراد صاحب نظر و با تجربه است؛ زیرا با روش آزمون و خطا با مسائل زندگی روبه رو شدن، بسیار خطر آفرین است. امام صادق علیه السلامفرمود: شخصی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسید: حزم و دوراندیشی در امور چیست؟ پیامبر فرمود: مشاوره با صاحبان رأی و پیروی کردن از نظر آنها».(2)

زوج های موفق، با تطبیق دادن خود با شرایط زندگی، به نوعی تعادل دست می یابند. تطبیق پذیری، ویژگی مثبتی است که در خانواده های موفق در برخورد با مشکل دیده می شود. زوج های تطبیق پذیر می توانند برداشت ها و عادهای خود را اصلاح کنند تا بتوانند با مشکلات و کمبودهای زندگی کنار بیایند. برای نمونه، وضع کار کردن زن و مرد در بیرون از منزل تغییر می کند. وقتی مرد شغلش را از دست دهد، این امر بر روی همسر او اثر می گذارد، ولی زن می تواند از مخارج خود بکاهد و با این مشکل کنار بیاید.

خانواده هایی که روابط سالم دارند، اجازه نمی دهند کاهش درآمد، زندگی آنها را دچار مشکل کند و در هزینه ها و انتظارهای خود بازنگری می کنند. اگر زمانی به تفریح و مسافرت های پرهزینه علاقه مند بودند، یا به داشتن اتومبیل مدل بالا و لوکس تمایل نشان می دادند و آرزومند خانه ای بزرگ با همه وسایل رفاهی بودند، اکنون به این نتیجه رسیده اند که داشتن چنین امکاناتی مناسب حال آنها نیست و به زندگی ساده تر رضایت می دهند تا خود را از فشارهای عصبی که به  دنبال توقع های زیاد پدید می آیند، دور نگه دارند.

کنند، بیشتر بروز می کند. زن و شوهری که ازدواج می کنند، نباید از یکدیگر انتظار داشته باشند که با افراد خانواده خود قطع رابطه کنند یا چنین برداشت شود که رابطه هر کدام با خانواده خود، دلیلی بر بی مهری و بی توجهی او به همسرش است. البته این روابط باید به گونه ای باشد که خللی به روند زندگی زناشویی وارد نسازد و موجب غفلت یا کوتاهی از انجام وظایف زندگی مشترک نشود. در صورت امکان، بهتر است زن و شوهر با هم، به دیدار خانواده های خود بروند. اگر چه از نظر روانی لازم است که گاهی زن و شوهر به تنهایی با خانواده های خود دیدار و زمانی را صرف گفت وگوهای خصوصی و خانوادگی کنند.

مسئولیت تنظیم روابط و رفتار مناسب و درست زن و شوهر با دو خانواده، بر عهده فرزند همان خانواده است که نقش مهمی در ایجاد رابطه ای صمیمی و دوستانه بین همسر و خانواده خود دارد و شخص اوست که باید به گونه ای رفتار کند که محبت و صمیمیت بیشتری میان آنها برقرار شود. بیان نکات مثبت همسر در زندگی مشترک و مطرح نکردن نکات منفی و کشمکش های زندگی خصوصی  با خانواده خود، از نکات بسیار مهم است.(1)

باید توجه کرد که زن و شوهر بهتر است تا حد امکان از بیان اختلاف سلیقه ها یا برداشت های خود از خانواده دیگری بپرهیزند؛ زیرا هیچ کس انتقادهای دیگران به افراد خانواده خود را نمی پذیرد. بعضی از انتقادها باعث بروز واکنش های عصبی همراه با مقاومت های روانی می شود یا موجب ابراز انتقاد و عیب جویی متقابل از خانواده دیگری خواهد شد، مگر در برخی

ص:65

موارد که انتقاد یا گله با ملایمت بیان شود و همسر او انسانی منطقی باشد. البته نمی توان پذیرفت که هر انتقاد یا گله شوهر یا زن از خانواده دیگری می تواند درست و صحیح باشد، بلکه این احتمال وجود دارد که این انتقاد ناشی از سوءتفاهم ها یا اختلاف فرهنگ دو خانواده باشد.

زن و شوهر باید به گونه ای با خانواده های خود رفتار کنند که آنان را از ابراز انتقاد یا گله از همسرشان باز دارند یا آرام سازند و دو خانواده نیز نباید چنین تصور کنند که مانند گذشته می توانند یا باید از جزئی ترین مسائل زندگی مشترک و زناشویی فرزندشان آگاه شوند یا به خود اجازه دهند که در زندگی مشترک فرزندشان دخالت کنند. آنها باید این حقیقت را بپذیرند که فرزندانشان حق دارند و باید با مشورت و تفاهم درباره زندگی شان تصمیم گیری کنند و به همین دلیل صلاح زندگی آنها در این است که بسیاری از روابط خصوصی و چگونگی روش زندگی شان را پنهان نگه دارند.(1)

قطع رابطه یک سویه یا دو سویه با خانواده ها، موجب پیدایش خلأ عاطفی  خواهد شد که نه تنها بر زن و شوهر که بر فرزندان آنها نیز از جنبه های روانی و اجتماعی تأثیر خواهد گذاشت. آنها نیاز دارند که با خانواده های پدر و مادر خود در ارتباط باشند؛ در غیر این صورت، آنان نیز احساس کمبود عاطفی خواهند کرد.

ص:66

دیگران در حفظ اصول خانواده کوشش می کند. ازاین رو، قرآن کریم در انتخاب همسر، یک معیار اساسی معرفی می کند و آن ایمان به خداوند است.

وَ لَعَبدٌ مُؤمنٌ خیرٌ من مشرِکٍ وَ لَامَةٌ مؤمنَةٌ، خیرٌ مِن مشرِکَةٍ و لَو اَعجَبتکُم حُسنُهُنَّ برده مؤمن از آزاده مشرک برتر است و کنیز با ایمان بر زن مشرک آزاد برتری دارد. (بقره: 221)

بنابراین، تقوا و خداترسی، از عوامل مهم در ایجاد روابط سالم میان همسران است. هر اندازه این ویژگی قوی تر باشد، رعایت حدّ و حدود شرعی کامل تر و پای بندی به اصول خانواده بیشتر خواهد بود و هر چه تقوا ضعیف تر باشد، به همان اندازه می تواند به استحکام و روابط سالم و سازنده خانواده آسیب برساند.

می شدند، در کنار همسر خود همه غم هایشان از بین می رفت. زندگی علی  علیه السلام و فاطمه زهرا علیهاالسلام، نمونه ای از این خانواده هاست که با وجود بیشترین مشکلات و سختی هایی که در جامعه بر آنها وارد می شد، در خانه، زیباترین و آرامش بخش ترین خانواده را داشتند.

شوهر خود را تکیه گاهی مطمئن در کنار خود و دست او را بالای سر خویش احساس می کند. در کارها به او تکیه می کند و در برابر ناملایمات از او یاری می خواهد و مرد هم خواستار همراهی و همدلی همسر خویش می شود.

نداری ها، خودپسندی ها، بدگمانی و سوءظن ها، هوس بازی های بی حساب، بی توجهی به موقعیت و اوضاع همسر، شیرینی زندگی را در کام انسان به تلخی زهر تبدیل  می کند که در بعضی موارد صبر و تحمل یکی از دو طرف به پایان می رسد و اقدام به طلاق یا خودکشی می کند. برای اینکه این گونه اختلاف ها پدید نیاید، ضروری است که روابط همسران سالم و صمیمی باشد. شروع زندگی خانوادگی با صداقت و صفا و سعی در تداوم و پاسداری آن از بروز بسیاری از این درگیری ها و اختلاف ها جلوگیری می کند.

خانواده هایی که روابط سالم بر آنها حاکم است، زمینه ها و انگیزه های ایجادکننده اختلاف را می خشکانند تا اختلافی میان آنها به وجود نیاید.

همسران در این خانواده ها با هم حسن سلوک و تدبیر دارند و رفتارشان پسندیده و در نهایتِ گرمی است. رویی گشاده دارند و احساسات و عواطف و رأی و نظر یکدیگر را در نظر می گیرند. اگر زن یا شوهر درباره موضوعی اظهار نظر کرد، آن را نادیده نمی گیرند.

خانواده هایی که روابط سالم دارند، مراقب سخن گفتن خود هستند؛ به گونه ای سخن نمی گویند که باعث برداشت نادرست یا ایجاد عقده و کینه در دل همسر خود شوند و اختلاف ایجاد کنند. در این خانواده ها افزون بر وجود عشق و محبت به همسر، در ابراز آن نیز کوتاهی نمی شود. با خریدن هدیه برای همسر، پختن غذای مطبوع، تحسین نکات مثبت همسر و ایجاد زمینه های مناسب، اختلاف از میان می رود.

در مواردی، اختلاف و درگیری ها به دلیل برخی رفت و آمدهای بی حساب بستگان و آشنایان است که وجودشان برای دیگران نوعی مزاحمت به شمار می آید. در مواردی، همسر آدمی از این امر ناراحت است و با

ص:72

نق زدن ها باعث تحریک و درگیری می شود. همسرانی که یکدیگر را درک می کنند، به این امر توجه دارند که دیدار بعضی افراد هر چند برای آنها  مزاحمت است، برای همسرشان خوشایند است. آنها رنج چندساعته را برای شادی همسر و تحکیم خانواده با صبر و حوصله تحمل می کنند. افزون بر اینکه در آموزه های دینی خویش، این پذیرایی را نوعی رحمت و گاه صله رحم می شمارند.

توقع های بی جا، تجمل گرایی، درک نکردن یکدیگر و دخالت های بی مورد اطرافیان از دیگر دلایل طلاق است.

 همسرانی که از روابط سالم و سازنده بهره مند هستند، زندگی خود را بر اساس عقل و منطق پایه گذاری کرده اند. آنان همان گونه که در ازدواجشان از مشورت دیگران بهره برده اند، هنگام برخورد با ناملایماتی که زندگی را در آستانه طلاق قرار می دهد، با صاحبان خرد و تجربه به مشورت می پردازند و از فروپاشی زندگی جلوگیری می کنند.

نسبت به آموزه های دینی آشنا کنند و در این راستا با خرید کتاب های مفید می کوشند نیازهای فکری او را رفع کنند. با حضور همسر خود در مراکز و  مجالس مذهبی مخالفت نمی کنند، بلکه می کوشند زمینه حضور او را در چنین مجالسی فراهم سازند.

همسران آگاه با راه و روش عالمانه، لزوم در پیش گرفتن راه خدا را به همسرشان می آموزند.

همسران موفق در رعایت آموزه های دینی، یکدیگر را یاری می دهند و این سفارش قرآن همیشه آویزه گوش آنان است که می فرماید: «قوا اَنفُسَکُم وَ اَهلیکُم نارا». (تحریم: 6)

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از ازدواج علی علیه السلام با فاطمه علیهاالسلام از وی پرسید: همسر خود را چگونه یافتی؟ امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود:

«نَعِم العَونُ عَلی طاعَةِ اللّه ِ؛ «فاطمه را بهترین یاری گر در راه فرمانبرداری از خداوند یافتم»(1).

همسرانی که روابط سالمی دارند، در گفت وگوهای دو طرفه شرکت می کنند، از مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه یکدیگر را مطلع می کنند، برای رشد فرهنگی خانواده هزینه می کنند و همان طور که به نیاز جسمی خانواده اهمیت می دهند، به نیازهای فکری آن هم اهمیت می دهند.

احترام و محبت و دیگر نیازهای روحی _ روانی اقناع شوند، بعضی ناهنجاری های اخلاقی و اجتماعی پدید نخواهد آمد. اگر زن خود را برای شوهر بیاراید و مرد همه زیبایی  را در قد و قامت همسر خود ببیند، کمتر گرفتار هوس بازی ها و چشم چرانی ها خواهد شد. اگر مرد در خانه به همسر خود توجه کند و نیازهای عاطفی و جنسی او را برآورده سازد، رفتار مردان دیگر برای او جالب و جذاب نخواهد بود. اگر خانواده، محل آسایش باشد و نیاز به احترام همسران در خانه ارضا شود، مردان با شوق به خانه روی می آورند و از شب نشینی ها و گذراندن اوقات خود با دوستان پرهیز می کنند. یکی از مشکلات بزرگ بسیاری از جوامع، روی آوری مردان به اعتیاد است. مردانی که در خانه با همسران خود بر سر مسائل مادی درگیر هستند و هر روز با خواسته های بی حساب و غیرمعقول آنان روبه رو می شوند، از آنجا که نمی توانند خواسته های همسرانشان را تأمین کنند، سرخورده می شوند و از کانون گرم خانواده می گریزند و به افیون و اعتیاد پناه می برند تا به خیال خود، چند ساعتی از فشار روانی مسائل زندگی راحت شوند.

همسران موفق و صمیمی، زندگی خود را قربانی هوس های زودگذر نمی کنند و در پی تحقیر همسر خود برنمی آیند.

ص:76

میانه روی در روابط خانوادگی است. این اصل در تمامی زمینه ها و همچنین در زمینه برنامه های خانوادگی نیز می تواند مناسب باشد. بر این اساس، افراط و تفریط در آزادی ها و سخت گیری ها و محبت ورزیدن به کودکان و وضع قوانین و مقررات نامناسب، نامطلوب به شمار می آید. حضرت امام سجاد علیه السلام هنگامی که دید نوجوانی به هنگام حرکت به پدرش تکیه کرده است، خشم و نارضایتی خود را از چنین رفتاری _ که بیانگر از خود راضی بودن و اتکای بیش از حد نوجوان به پدر بود _ آشکار کرد.(1) در این نمونه، شاید رفتار پدر با کودک، بسیار سهل گیرانه بوده و او بی توجه به آداب و رسوم اجتماعی بزرگ شده است.

امام حسن عسکری  علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «جُرأة الولدِ علی وَالِدِه فی صِغرَه تَدعوا الی العقوقِ فی کِبره؛ جرئت و جسارت فرزند در دوران کودکی نسبت به پدر، نارضایتی پدر را در بزرگ سالی به دنبال خواهد داشت».(2)

اسباب بازی،  اطاعت، چگونگی لباس پوشیدن و... ، مربوط به سال های پیش از مدرسه است و توقع رفتارهای عاقلانه، عملکرد خوب در مدرسه، درست غذا خوردن و... ، از مسائلی است که والدین مستبد، در دوران دبستان از فرزندان خود انتظار دارند.

نمی شود. این کودکان از پذیرفتن مسئولیت خودداری می کنند و به طور کلی به بزرگسالان بدبینند. اینان در سنین نوجوانی، بیشتر  اوقات خود را با هم سالان، به ولگردی و پرسه زدن در خیابان ها می گذرانند.(1)

باشند، برای او مسئله را به خوبی تبیین می کنند و دلیل آن را ارائه می دهند. در چنین  خانواده ای تقسیم کار وجود دارد، به طوری که هر یک از اعضا، مسئولیتی را به عهده می گیرد و در تصمیم گیری ها و تقسیم درآمدها، رفت و آمدها، روش زندگی و دیگر مسائل، بر اساس مشورت و پیروی از مبنای عقلی و مصلحت اندیشی رفتار می کنند.(1)

می انجامد و به تدریج استعداد پذیرش و ایفای نقش رهبری و مدیریت را در او شکوفا خواهد کرد.

 سیره عملی معصومین علیهم السلام در ارتباط با فرزندان خود چنین بوده است. پس از شهادت حضرت رضا علیه السلام، مأمون، خلیفه وقت به بغداد آمد. روزی به عزم شکار حرکت کرد و در میان راه، چند کودک و نوجوان را دید که بازی می کردند. هنگامی که مأمون به نزدیکی آنان رسید، به جز یک نفر همه فرار کردند. چهره جذاب این کودک، نظر مأمون را به خود جلب کرد. ایستاد و پرسید: چه چیزی سبب شد که چون دیگر کودکان نگریزی؟ وی بی درنگ پاسخ داد: ای مأمون، راه تنگ نبود تا با رفتن خود، آن را برای تو و همراهان تو وسعت داده باشم. مرتکب گناهی هم نشده ام که ترس مجازات آن را داشته باشم. مأمون پرسید: اسم تو چیست؟ کودک جواب داد: محمّد، فرزند علی بن موسی الرضا هستم.(1)

پاسخ گویی صحیح به این نیاز کودک، اساس و پایه تربیت اوست؛ زیرا ارضای این نیاز در کودک، آرامش روانی، امنیت خاطر، اعتماد به نفس، اعتماد به والدین و حتی سلامت جسمی او را در پی دارد و ارضا نشدن آن هم به فروپاشی آرامش روانی، بی اعتمادی به خود و دیگران و احساس عجز و حقارت، بیماری های جسمی و روانی گوناگون و انحراف های اجتماعی بسیاری خواهد انجامید.(1)

 سیره عملی و احادیث پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز بیانگر توجه ویژه مکتب تربیتی اسلام به این اصل مهم است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره محبت و ترحم به کودکان می فرماید: «اَحبُّوا الصّبیانَ، وَ ارْحمُوهُم، اِنَّ اللّه َ لایَغضِبُ لِشیئیٍ کغضَبِه للنِّساء وَ الصّبیانِ؛ کودکان خود را دوست بدارید و به آنها ترحم کنید، خداوند بر هیچ چیزی خشم نمی گیرد، آن چنان که به خاطر زنان و کودکان خشم می گیرد».(2)

امام باقر علیه السلام از پدرش و او نیز از امام حسین علیه السلام نقل می کند که فرمود: «من و برادرم بر جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدیم. پیامبر مرا بر زانوی چپ و برادرم حسن را بر زانوی راست خویش نهاد. سپس ما را بوسید و فرمود: «پدرم به فدای دو فرزند باد که امامند».(3)

یکی از نکات مهم در مسئله محبت به کودکان، این است که تنها به محبت درونی بسنده نکنیم؛ زیرا محبت هنگامی مؤثر و مفید خواهد بود که آن را ابراز و کودک را از محبت خود به او آگاه کنیم وگرنه اصل محبت

ص:83

داشتن تنها برای محبت کننده می تواند مفید باشد، نه برای محبت شونده. امام کاظم علیه السلام از پیامبر روایت می کند که فرمود: «اَذا اَحَبّ اَحدُکُم أخاه فَلیُعلمهُ فَاِنَّه اَصلَح لِذاتِ بَینَکُم؛ هرگاه یکی از شما برادرش را دوست داشت، این دوستی را به اطلاع او برساند که این کار برای رابطه بین شما بهتر است».(1)

علی علیه السلام در نامه ای که به فرزندش امام حسن علیه السلام می نویسد، محبت خود را به او ابراز می کند و می فرماید:

من تو را قسمتی از خود، بلکه تمام خودم یافتم؛ به گونه ای که اگر چیزی بر تو  وارد شود، بر من وارد شده است و اگر مرگ به سراغ تو بیاید، به سراغ من آمده است. هر امری از خودم که مقصود من است، همان امر از تو نیز مقصود من است. ازاین رو، این نامه را به تو نوشتم تا این مطلب را (محبت به تو) برایت بیان کرده باشم.(2)

3. اعتماد به نفس از دیگر آثار محبت به کودک و از عوامل موفقیت فرد در زندگی فردی و اجتماعی است؛ زیرا محبت به کودک، احساس ارزشمند بودن را در وی برمی انگیزاند.

4. با محبت به کودک می توان علاقه او را به دست آورد. در نتیجه، کودک به کسی که به او محبت می کند، اعتماد و اطمینان می یابد و از او حرف شنوی دارد و از این راه، زمینه تربیت های بعدی فراهم خواهد شد.

5. با محبت به کودک، می توان از بسیاری از انحراف ها که او را تهدید می کند، جلوگیری کرد؛ زیرا کمبود محبت در بیشتر موارد از عوامل بسیار قوی گرایش  کودکان و نوجوانان به بزهکاری است.

6. اصولاً محبت در تربیت، نقش کلیدی دارد. از مهم ترین امور در تربیت، ایجاد ارتباط بین مربی و متربی است و بهترین نوع رابطه، رابطه ای است که بر اساس محبت باشد؛ زیرا چنین رابطه ای، رابطه طبیعی است.(1)

پیشوایان معصوم ما در زندگی خود به این نیاز کودکان توجه کافی داشته اند. آنان افزون بر اینکه کودکان را در بازی کردن در دوران کودکی آزاد می گذاشتند، بر این نیاز کودک نیز تأکید کرده اند.

امام صادق علیه السلام فرمود: «دَع اِبَنکَ یَلعَب سَبعَ سنین؛(1) فرزندت را تا هفت سالگی آزاد بگذار تا بازی کند».

درباره اصل بازی کودک و آثار روحی و روانی آن، از امام کاظم علیه السلامروایت شده است که فرمود:

مستحب است که فرزند در کودکی بازی و جست و خیز کند تا در بزرگ سالی  حلیم باشد. جز این کار سزاوار نیست.

نکات مورد توجه در بازی کودکان

درباره بازی کودکان باید به چند نکته توجه کرد:

1. والدین و مربیان و به طور کلی سرپرستان کودکان باید در بازی کودکان شرکت کنند و با آنها هم بازی شوند؛ زیرا بسیاری از فواید بازی کودکان از این راه به دست می آید. بزرگسالان از راه هم بازی شدن با کودکان، نخست راه و روش بازی با اسباب بازی ها و بازی های جدید را به کودکان می آموزند. دوم این که از این راه می توانند بسیاری از سجایای اخلاقی را به کودکان آموزش دهند یا در رعایت مقررات و قوانین اخلاقی و اجتماعی به آنها کمک کنند و سوم اینکه شرکت در بازی آنها، نوعی احترام به کودک و شخصیت دادن به اوست؛ زیرا در این صورت کودک احساس می کند خود و کار او (بازی) آن قدر اهمیت دارد که والدین یا مربیان به او توجه کرده اند و

ص:86

با او همکار و هم بازی شده اند.(1)

والدین با شرکت کردن در بازی کودکان، می توانند علاقه ها و روحیات و حتی گاه اضطراب و نگرانی های آنها را بشناسند و در پی رفع یا برنامه ریزی برای هدایت آنها در راستای استعداد کودکان برآیند و کمبودهایی را هم که ممکن است در زمینه تربیت آنها وجود داشته باشد، بشناسند و برطرف کنند.(2)

«امام صادق علیه السلام در بازی کودکان شرکت می کرد و هرگاه با صداقت نداشتن برخی از کودکان روبه رو می شد، بازی را ترک می کرد و با خواهش بقیه به بازی برمی گشت».(3) امام در واقع از این راه، پای بندی و عمل به قوانین و مقررات و  صداقت را به آنها می آموخت.

2. نکته دیگری که والدین و مربیان در بازی با کودکان باید رعایت کنند، این است که بکوشند خود را تا حد کودکی پایین بیاورند و در واقع با کودک، کودکی کنند، نه اینکه همواره چهره هدایت و رهبری به خود بگیرند؛ زیرا در این صورت است که کودکان بازی طبیعی را می بینند و از هدایت ها و راهنمایی های آنها تأثیر می پذیرند. معصومین علیهم السلام افزون بر اینکه خود چنین بوده اند و خود را تا حد مرکب کودکان تنزل می دادند، به ما نیز سفارش کرده اند با کودکان این گونه باشیم. پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمود: «مَن کانَ عِندَه صبُّی فَلیَتَصاب له؛ «کسی که نزد او کودکی است، باید برای او

کودکی کند».(4)

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز فرمود: «مَن کانَ لَهُ وَلَدٌ صبّا؛ کسی که فرزندی دارد، با او

ص:87

کودکی کند».(1)

3. نباید کودکان را به زور، از پرداختن به بازی هایی که به آن علاقه دارند، بازداشت. برای تغییر بازی آنها از نوعی به نوعی دیگر، باید به گونه ای رفتار کرد که آنها با رضایت خود، بازی را تغییر دهند.

همچنین نباید بازی خاص یا فرد خاصی را به کودکان تحمیل کرد. در این مورد، به این رفتار پیامبر توجه کنید: «پیامبر از کوچه ای می گذشت. کودکان گرم بازی بودند، در حالی که کودکی گرفته و مغموم گوشه ای نشسته بود. پیامبر جلو رفت. سلام کرد و پرسید: چرا بازی نمی کنی؟ کودک پاسخ داد: چون لباس من کهنه است و پدر ندارم، کودکان مرا به بازی نمی گیرند. پیامبر این کودک را در  آغوش کشید و به خانه فاطمه علیهاالسلام برد و به دختر گرامی خود فرمود: مقداری آب آماده کن و یک دست از لباس های کودکانت را بیاور. فاطمه علیهاالسلام چنین کرد و به کمک پیامبر کودک را شست وشو دادند و لباسی تمیز بر او پوشاندند و موهایش را شانه زدند. سپس پیامبر، او را به کوچه آورد و در برابر کودکان دیگر، با او مشغول بازی شد. تا اینکه کودکان به سراغ پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: چرا با ما بازی نمی کنی؟ حضرت فرمود: به شرطی با شما بازی می کنم که با این کودک نیز بازی کنید. سپس پیامبر، آن کودک را به میان بچه های دیگر فرستاد و همگی باهم مشغول بازی شدند».(2)

ص:88

وعده دادن، از راه های خوبی است که والدین می توانند برای تشویق کودکان خود برگزینند. کودکی که بداند پس از کردار نیک و آراسته شدن به اخلاق پسندیده یا رسیدن به موفقیت تحصیلی، پاداش نیکو در انتظار اوست، با پشتکاری دو چندان تلاش خواهد کرد، ولی مسئله بسیار مهم آن است که کودک توقع دارد والدین به وعده خود عمل کنند. اگر اولیا به وعده خود عمل نکنند، اعتماد کودک را از دست می دهند و او دیگر توجهی به آنان نمی کند.

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله می فرمود:

کودکان را دوست بدارید و با آنان مهربان باشید و به وعده ای که به آنان دادید، وفا کنید.(1)

امام کاظم  علیه السلام می فرماید: «اذا وعدتُم الصبیان وَفُوا لَهُم فانّهم یَرَوْنَ أَنَّکُمْ الَّذینَ تَرْزقوُنهم؛ زمانی که به کودکان وعده ای دادید، به آن وفا کنید؛ زیرا آنان این گونه تصور می کنند که شما رازق آنها هستید».(2)

همواره احساسات و عواطف خود را سرکوب کند. افزون بر این، سبب عوارض و نابسامانی های روانی می شود.(1)

«روزی امام سجاد علیه السلام دو مرتبه غلام خود را صدا کرد، غلام پاسخی نداد. بار سوم که امام او را صدا زد، پاسخ داد. امام فرمود: فرزندم، آیا صدای مرا نشنیدی؟ غلام عرض کرد: بلی، شنیدم. امام فرمود: پس چرا جواب ندادی؟ عرض کرد: چون از تو در امان بودم. امام فرمود: حمد و سپاس خدایی را که مملوکم را از من در امان داشت».(2)

از آن رو که کودکان بیشتر وابسته به والدین و مربیان خود هستند و کمتر از خود استقلال نشان می دهند، والدین باید تلاش کنند نه تنها موجبات ترس و نگرانی کودکان را فراهم نسازند، بلکه همواره تکیه گاه و پشتوانه ای برای امنیت آنها باشند. تکیه گاه بودن والدین، دو جنبه دارد. جنبه نخست آن با حضور والدین و برآوردن نیازهای اولیه آنها تأمین می شود، ولی جنبه دوم با رفتار صحیح والدین با یکدیگر و رابطه صحیح آنها با کودک محقق می شود.

جدایی والدین از یکدیگر، بزرگ ترین ضربه در ایجاد احساس ناامنی در کودک است. در بعضی از موارد با وجود اینکه والدین در کنار هم زندگی می کنند،  ولی اختلاف ها و مشاجره های آنها امنیت را از کودک سلب می کند، به گونه ای که هر بار که کودک از منزل بیرون می رود، نگران است که مبادا پس از بازگشت، دیگر مادر در خانه نباشد. همچنین برخوردهای نامناسب

ص:91

والدین با کودک و نبود محبت کافی به او می تواند عامل ایجاد احساس ناامنی باشد.

روش های ما برای تربیت نوجوانانی با اعتماد به نفس، نادرست است. شاید یکی از دلایل این امر، این باشد که ما تحت تأثیر جامعه، فقط در یافتن اشتباه ها خبره شده ایم.

جوانی که عضو مؤثر خانواده به شمار می آید و پدر و مادر شخصیتش را  همانند بزرگسالان گرامی می دارند و او را شایسته استقلال و آزادی می شناسند، روانی آرام و ضمیری مطمئن دارد و در خود احساس حقارت و کمبود نمی کند. چنین نوجوانی برای آنکه از موقعیت و مقام خویش در نزد دیگران محافظت کند و مراتب لیاقت و شایستگی خود را به اثبات رساند، کوشش می کند گِرد گناه، آلودگی ها و اعمال پست نگردد، به شخصیت و ارزش خویش آسیب نرساند و زمینه های تحقیر و اهانت به خود را فراهم نیاورد.(1)

علی علیه السلام فرمود:

آن کس که شرافت معنوی و کرامت نفس خود را باور دارد، خویشتن را با ارتکاب گناه، خوار و حقیر نخواهد کرد.(2)

و عوارض ناشناخته ای که برای آنها پیش می آید، بسیار ضروری است و نباید آنها را در عالمی تاریک و مبهم به حال خود رها کرد. با توجه به اینکه دختران چند  سالی زودتر از پسران به مرحله بلوغ می رسند، وظیفه مادران در برابر دخترانشان حسّاس تر است. مادر باید با صمیمیت و دل سوزی در کنار دختر تازه بالغ خود حضور داشته و همواره راهنمایی آگاه و محرم راز وی باشد.(1)

مادر باید مسائل بهداشتی و نیز تکالیف شرعی دختر را به دقّت به او بیاموزد و او را از مواردی که لازم است بداند آگاه کند.

همین وظیفه را پدر در برابر پسر نوجوان در آستانه بلوغ خود بر عهده دارد. افزون بر آن، پدر و مادر باید فرزندان تازه بالغ خود را در زمینه ارتباط با جنس مخالف به تدریج آگاه سازند و به آنها تفهیم کنند که میل جنسی برای تشکیل خانواده و برقراری پیوند زناشویی و در نهایت، ادامه نسل است، ولی چون آنها در این سنین برای تشکیل خانواده آمادگی ندارند، باید با شکیبایی و عفت این دوران را سپری کنند.(2)

والدین باید بکوشند در محیط های خانوادگی و خویشاوندی از اختلاط زن و مرد پرهیز کنند و حریم معقول و مشروعی میان زن و مرد پدید آورند. کودکانی که اختلاط و بی بند و باری در ارتباط های خویشاوندی آنها وجود ندارد، پس از رسیدن به سن بلوغ، به طور طبیعی با حفظ فاصله با جنس مخالف از گزند تحریکات و هیجان های جنسی در امان می مانند. این امر، هم

ص:95

تحمّل محرومیت جنسی را برای آنها آسان می کند و هم آنها را از عوارض نامطلوب روانی محفوظ نگه می دارد.

بی تردید، یکی از نیرومندترین غرایز، نیروی جنسی و عوارض طبیعی آن است. این نیرو که از ابتدای تولد به صورت نهفته در وجود آدمی به ودیعه نهاده شده است، تا زمان ظهور جوانه های بلوغ، همچنان دوران آرام و بی تحرکی را پشت سر می گذارد، ولی پس از شروع دوران نوجوانی، آرام آرام زمان بیداری و  شکفتگی آن فرا می رسد و به تدریج، تمامی وجود نوجوان را در بر می گیرد و زیر آثار سنگین و شدید خود قرار می دهد؛ به گونه ای که نوجوان، خود را در چنگال قوی این غریزه تقریبا بی دفاع و ناتوان می بیند و آن را خارج از اراده و اقتدار شخصی احساس می کند. به همین دلیل، ظهور و بروز این غریزه، خواه ناخواه با مشکلاتی همراه است.(1)

به همان اندازه که «بلوغ جنسی» از مراحل دیگر رشد پیچیده تر و حساس تر است، مسئولیت والدین نیز سنگین تر و آموختن آگاهی لازم و برخورد منطقی با این دوران برای آنها ضروری تر است. والدین ناچارند بر خلاف میل باطنی با نوجوانان درباره بلوغ و مسائل جنسی این دوران گفت وگو کنند و آنها را بنابر ضرورت امر تعلیم و تربیت، ارشاد کنند. بنابراین، باید والدین برای آگاهی فرزندان نوجوان خود و گذر سالم از این دوران به توصیه های زیر توجه کنند:

ص:96

الف) در حدود 11 و 12 سالگی، مادران باید صمیمانه مسائل مقدماتی و بهداشتی را درباره عادت ماهانه برای دختران خود بازگو کنند و آنها را از نخستین نشانه های قاعدگی، مانند خون ریزی و درد آگاه سازند.

ب) در 12 و 13 سالگی نیز پدران باید در محیطی گرم با پسران نوبالغ خود درباره احتلام شبانه گفت وگو کنند و آنها را برای نخستین انزال ها که بیشتر در شب ها روی می دهند، مهیا سازند.(1)

ج) وظیفه نوجوان را پس ازاین رویدادها برای او بیان کنند و غسل کردن را به او بیاموزند.

برای جلوگیری از انحراف های جنسی، در این دوران والدین باید به این نکات توجه کنند:

 _یک _ نظارت بر رفتار نوجوانان:_ دیدن و تماشای عکس، پوستر، فیلم ها، شنیدن محّرک های جنسی در خانه و اجتماع، سبب تحرک جنسی و ایجاد انحراف جنسی می شود.

_دو _ دور نگه داشتن روابط جنسی والدین از دید نوجوان:_ آگاهی نوجوانان از روابط جنسی والدین، از عوامل مهم انحراف نوجوانان است. والدین باید در اتاقی جدا از نوجوانان و فرزندان خود بخوابند.

_سه _ کنترل نوازش های ناروا: _رعایت نکردن برخی از اعمال در دوران نوجوانی، گرچه به صورت ناخودآگاه، باعث انحراف می شود.

ص:97

زندگی در خلوت، بوسیدن، بغل کردن و ارتباط با جنس مخالف در دوران نوجوانی دردسرآفرین است و به بیداری زودهنگام تخیلات شهوانی می انجامد که والدین باید این روابط را اصلاح کنند.

_چهار _ برخوردهای مناسب: _بعضی عوامل روانی ممکن است باعث انحراف های جنسی شود. ترس، اضطراب، انزوا، تنبیه بدنی، طرد، تحقیر و خلأ عاطفی، راه را برای نفوذ انحراف ها باز می کنند و والدین نباید با نوجوانان این گونه رفتار کنند.

فرد را دوست او دانسته است. پیامبر اسلام  صلی الله علیه و آلهفرمود: «اَلمَرءُ علی دِینِ خَلیله فَلیَنظُر اَحدُکُم مَن یُخالِلُ؛ افراد، تابع عقیده دوست خود هستند. پس مواظب باشید که با چه کسی دوست می شوید».(1)

ازاین رو، باید خانواده ها و مربیان در زمینه دوستی ها، معیارهای انتخاب دوست خوب و خطرهای ناشی از معاشرت های آلوده و ناباب، با نوجوانان گفت وگو کنند و ذهن آنها را به شیوه مناسبی آگاه سازند.

والدین باید به دوستی های مشکوک، به ویژه با شخصی که بزرگ تر از فرزندشان است، دقت و تجدید نظر کنند. صمیمی شدن بیش از حد و ایجاد روابط نزدیک با دوست و همسایه در سنین بلوغ، باید با احتیاط زیادی کنترل شود.

تنزل می دهد. از علل مهم گرفتاری فرد و جامعه، توجه نکردن به این جنبه از مسائل است.

روان و روح، ملاک واقعیات مادی خارجی و تشکیل دهنده شرایط آن و باعث آبادی یا ویرانی بنای حیات و جوهر انسان است. بخشی مهم از برنامه سازندگی باید درباره پرورش روح و روان فرزندان باشد و والدین باید روح لطیف نوجوان را بپرورانند و آن را با ارزش های عالی و زیبایی های هستی قرین سازند.

کمبود شخصیت خود را با خزیدن به درون خود یا پیوستن به باندهای فاسد و تبه کار یا با رفتار انحرافی و هنجارشکن جبران کند.

جوانی که تمایلات شخصی اش سرکوب شده و در خانواده بی احترامی و اهانت دیده است، جوانی که پدر و مادر با کلمات زننده و رفتار خشن خود، او را تحقیر و به وی وانمود کرده اند که لیاقت احترام ندارد؛ بر اثر حقارتی که در خود احساس می کند، ضعیف و آسیب پذیر است. پس خیلی زود ممکن است به ذلّت ها و پستی ها تن در دهد و به آسانی، دامن خود را به ناپاکی ها و گناهان آلوده سازد.(1)

بی شک، با فرا رسیدن جوانی، ایام سازندگی شخصیت جوان آغاز می شود. این پدران و مادران، وظیفه شناس و دانا هستند که به پیروی از دستورهای مکتب اسلام، به فرزندان خود احترام می گذارند و آنان را وزیر و عضو مؤثر و مسئول خانواده و معاون و مشاور خود می دانند و از این راه، آنها را دوست صمیمی و همکار باصفای خود می سازند.

شایسته است، نمی پذیرند و او را به صراحت یا تلویحی طرد می کنند.(1)

این شیوه برخورد والدین، نه تنها اساس روابط مطلوب آنان با فرزندانشان را تهدید می کند، بلکه سبب تیره شدن روابط صمیمانه فرزندان خانواده (خواهران و برادران) نیز خواهد شد و جوان را مستعد پرخاشگری و تمایلات عصبی و روابط ناسالم با دیگران و روی آوردن به سوی گروه ها و دسته های جنایت کار می سازد. جوانی که در خانواده پذیرفته نشده است، با کمترین پذیرش از سوی باندهای فساد و فحشا به سوی آنان جذب می شود.

از اشتباه های شایع والدین این است که تبادل عاطفی را تنها در دوران کودکی و حداکثر نوجوانی، ضروری می دانند و دوره جوانی را بی نیاز از آن به شمار می آورند، در حالی که آدمی در همه مراحل زندگی، حتی تا هنگام مرگ، چشم انتظار محبت و لطف دیگران است. تنها تفاوت مهم، تغییر و تبدّل جلوه محبت است؛ یعنی عواطف به شکل متفاوتی در هر دوره از زندگی، ظاهر می شوند، از جمله در سال های جوانی و در نظر گرفتن فرصت هایی برای استقلال نسبی او تجلی می یابد. در مقابل، والدینی که ناآگاهانه، فرزند جوان خود را از هر تجربه جدیدی با انگیزه دل سوزی باز می دارند و پی درپی آنها را دل سرد و بی جرئت می کنند، نتیجه ای به جز «ظهور بیگانگی عاطفی» نخواهند گرفت.(1)

مسائل روزمرّه خانواده آماده کنند. جوان مجبور می شود درباره جنبه های گوناگون و چگونگی  مسئله ای که درباره آن با او مشورت شده فکر کند و برنامه ای ارائه دهد. بدیهی است که در تنظیم برنامه با واقعیت های زندگی بیشتر آشنا می شود و برای زندگی آینده خود تجربه کسب می کند.(1)

والدین باید پیشنهادهای درست و نظرهای سودمند فرزندان را بپذیرند و موجبات شکوفایی آنان را همراه با شادی خاطرشان فراهم کنند و در مورد پیشنهادهای نادرست با ملایمت و دلیل و منطق، اشتباه های آنها را مشخص کنند. گوش دادن به سخنان فرزندان در هنگام مشورت با آنان، بیانگر آن است که والدین، فرزند خود را ارزشمند می دانند. بی گمان، فرزندان با دیدن این رفتار، اعتماد به نفس می یابند و دارای اراده ای قوی خواهند شد.

مشورت والدین با فرزندان در تأمین سلامت و پرورش عقل و اندیشه و بهداشت روانی فرزندان و همچنین روابط صحیح و متعادل والدین با آنها نقش اساسی دارد و از شاخص ترین و نافذترین برنامه های تربیتی و از بهترین شیوه های ارتباطی با فرزندان، شمرده می شود.

اوقات فراغت و رفت و آمدهای او نکردند و زمانی به خود آمدند که فرزند جوانشان در کام اعتیاد فرو  رفته یا به دام باندهای فساد و فحشا گرفتار شده بود.

آنچه در این مرحله بسیار مهم است، نوع و کیفیت مراقبت هاست. برای کودکان، مراقبت محسوس و مستقیم اشکالی ندارد؛ زیرا کودک با دیدن هیبت پدر، مراقب است که دست از پا خطا نکند، ولی در دوران جوانی، مراقبت ها بهتر است غیرمستقیم و نامحسوس باشد. مراقبت مستقیم والدین بر جوانان ممکن است آنها را برآشوباند و در برابر پدر و مادر موضع گیری کنند یا بکوشند فعالیت های خود را پنهان سازند که نه به صلاح والدین است و نه به مصلحت فرزند.

جوانان در سنینی هستند که می توانند با پنهان کاری رفتار خود را از والدین مخفی نگه دارند و در این صورت، دریافتن رفتار آنان بسیار مشکل خواهد بود. والدین باید گاهی با فرزند جوان خود گفت وگو و از این راه رفتار و گفتار او را ارزیابی کنند و اگر متوجه تغییری در شیوه رفتار او شدند، آن را زنگ خطری بدانند. برای نمونه، اگر فرزند جوانشان می کوشد مخفی کاری کند، تلفن های او به دوستانش به گونه ای مرموز است، دیرهنگام به خانه می آید و صبح ها تا دیر وقت می خوابد، به مصرف دخانیات روی آورده، در گفتارش اصطلاحات خاص بعضی گروه های ناسازگار را به کار می برد، هر روز پول توجیبی بیشتری طلب می کند و...، برای تغییر دوستان و نظارت بر رفت و آمدهای او اعمال نظر کنند.

و پسران در فشار جاذبه نیرومند آن قرار می گیرند. غریزه کور و بدون شعور، ارضای خود را به هر صورت و با هر کیفیت طلب می کند و ممکن است جوانان گرفتار ناپاکی و بی عفتی شوند. ازدواج، بهترین وسیله طبیعی و قانونی است که می تواند خواهش  آنان را برآورده کند و از تباهی و فساد مصونشان دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

ای گروه جوانان! هر یک از شما که قدرت ازدواج دارد، حتما ازدواج کند؛ چرا که بهترین وسیله است که چشم را از نگاه های آلوده و خیانت آمیز و شخص را از بی عفتی و گناه محافظت می کند.(1)

یکی از وظایف والدین، بسترسازی مناسب برای ازدواج فرزندان است. اسلام توصیه می کند که برای پسران خود همسر انتخاب کنید و دختران خود را شوهر دهید؛ پیش از آنکه زمینه آلودگی آنها فراهم شود. هر چند ممکن است شرایط تحصیلی و شغلی، ازدواج در سنین پایین را ایجاب نکند، ولی پدران و مادرانی که نسبت به حفظ عفت و سلامت جنسی فرزندان خود حساس هستند، می توانند با هم توافق کنند و با رها کردن بعضی از توقع های دست و پاگیر، راه را برای زندگی دو زوج جوان هموار سازند.(2)

والدین نباید اجازه دهند، زمان چیدن میوه های زندگی شان بگذرد و به فساد آلوده شوند. بعضی خانواده ها به بهانه های واهی، ازدواج دختران خود را تا سن بزرگ سالی به تأخیر می اندازند و سبب می شوند دختران در آستانه لغزش قرار گیرند یا ممکن است دختران پرتوقع و دچار وسوسه شوند؛ زیرا

ص:106

وقتی دختری به سن بزرگ سالی برسد، از آن رو که دختر بزرگی است و موقعیتی در میان خانواده دارد، حاضر نخواهد شد با هر مردی ازدواج کند.

درباره زمینه سازی ازدواج فرزندان، چند نکته را باید رعایت کرد:

_الف) بررسی و تحقیق: _یکی از وظایف اصلی پدران و مادران، دقت و مراقبت در انتخاب همسر برای فرزندان خود است والدین باید درباره همسر آینده فرزند  خود تحقیق کنند که چگونه فردی است و آیا صلاحیت همسری فرزندشان را دارد. امام رضا علیه السلام می فرماید:

ازدواج کردن و دختر را شوهر دادن یک نوع فرمان بری است. پس باید مطالعه کرد که انسان، دخترش را به دست چه کسی می سپارد.(1)

_ب) پرهیز از تحمیل: _بعضی از خانواده ها بدون در نظر گرفتن خواست فرزند خود، همسری برای او در نظر می گیرند و او را به فرزند خود تحمیل می کنند. والدین باید افزون بر راهنمایی و آگاه کردن فرزند خود درباره همسر آینده اش، خواسته های او را نیز در نظر بگیرند.

_ج) تقوا و اخلاق: _بسیاری از خانواده ها می پندارند که خواستگار دخترشان باید در حد آنان باشد. اسلام با این اندیشه مخالف است. بر پایه روایت های اسلامی، اگر خواستگاری دین و اخلاق داشته باشد، دخترتان را به ازدواج او درآورید.

و به ایجاد احساس ایمنی و هویت با ثبات کمک می کند. بر عکس، اگر جامعه به جوانانش بگوید که به آنها نیازی ندارد و اشتغال آنها امکان پذیر نیست، در آنان، تردید و سرخوردگی پدید می آید و از عزت نفس آنها کاسته می شود.(1)

 بیشتر پسران، همان شغل پدرانشان را برمی گزینند؛ زیرا به حرفه پدر آشنایی بیشتر و دسترسی راحت تری دارند. در بعضی از موارد والدین انگیزه زیادی ایجاد می کنند. و این خود، زمینه ساز انتخاب شغل برای جوانان است. مسئله انتخاب شغل در زندگی جوانان، یکی از مسائل مهم و اساسی است؛ زیرا از سویی جوان باید به آن مایل و راغب باشد و خود با علاقه آن را انتخاب کند، نه آنکه به وی تحمیل شود و از سوی دیگر بیشتر جوانان بر اثر کم تجربگی، به خود اطمینان ندارند و جرئت نمی کنند که در انتخاب شغل، تصمیم بگیرند و به تنهایی راه خود را برگزینند. برای آنکه جوانان به بیراهه نروند و با تصمیم های نادرست به آینده خود آسیب نرسانند، والدین باید فرزندان خویش را در انتخاب شغل، یاری و آنان را به کار خوب و شایسته راهنمایی کنند.(2)

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود: «یا علیُّ حَقُّ الوَلَدِ عَلَی والِدِهِ اَن یُحسِنَ اِسمَهُ وَ اَدَبَهُ و یَضعَهُ مَوضِعا صالِحا؛ ای علی! حق فرزند بر پدرش این است که برای او اسم خوب انتخاب کند، خوب تربیتش کند و در کار شایسته ای مستقرش سازد».(3)

ص:108

والدین باید در انتخاب شغل برای جوانان خود چند نکته را رعایت کنند:

الف) از تحمیل کاری که جوان به آن بی علاقه است، بپرهیزند.

ب) اشتغال به کار باید منطبق با لیاقت و استعداد فطری او باشد تا بتواند آن را به خوبی و شایستگی انجام دهد.

رسول گرامی اسلام  صلی الله علیه و آله فرمود: «إعمَلُوا فَکُلٌ مُیسَّرٌ لِما خُلِقَ لَهُ؛ همه کار و کوشش کنید، ولی آگاه باشید که افراد، کاری را به آسانی انجام می دهند که برای آن آفریده شده اند».(1)

 ج) آنان را به کارهای شایسته وادارند و برای آنان کسب خوب و مباح برگزینند، نه آنکه به طمع درآمد مالی بیشتر، جوانان را به شغل های بد و کسب های حرام بگمارند.

امام موسی بن جعفر  علیه السلام فرمود: «مردی شرفیاب محضر رسول اکرم  صلی الله علیه و آله شد، عرض کرد: بچه ام بر من چه حقی دارد؟ حضرت در پاسخ او فرمود: ... وَصِعْهُ مُوضِعا حَسنا؛ او را به کار خوبی بگمار».(2)

همین مخالفت های والدین سبب می شود که دوستی آنان محکمتر و پایدارتر شود.(1)

والدین آگاه، دوستان فرزندان خود را می پذیرند و می کوشند که فرزندانشان آنان را بدون تشریفات به منزل بیاورند تا بدین وسیله، شناخت بیشتری نسبت به آنان پیدا کنند و در صورت ضرورت بتوانند سریع تر در این دوستی ها مداخله کنند.

کوشش والدین برای اینکه فرزندان رازهایشان را به طور مستقیم با آنان در میان بگذارند، بی فایده است؛ پرسش هایی مانند: کجا بودی؟ کجا می روی؟ و با  چه کسانی هستی؟ جز ایجاد حساسیت بیشتر اثری ندارد. بیشتر جوانان به انتقادهای والدین مظنونند. بنابراین، به طور معمول در برابر چنین پرسش هایی طفره می روند یا عصبانی می شوند. بهتر است والدین به جای این گونه پرسش ها اعتماد فرزندان جوان خود را جلب کنند و به طور غیرمستقیم و به اصطلاح معروف «کج دار و مریز»، بر رفتارهای آنها نظارت داشته باشند تا این دوران حساس را سپری کنند.(2)

در رابطه با سرگرمی های جوانان، والدین موظفند زمینه تفریح ها و سرگرمی های سالم را فراهم کنند. میل به تفریح، یکی از خواهش های طبیعی است که با سرشت انسان آمیخته شده و از آغاز زندگی تا پایان عمر، همواره ثابت و پایدار است و ارضای این تمایل برای طبقه های مردم در سنین گوناگون لذّت بخش و مایه شادی و مسرّت است.

ص:110

یکی از تفریح های سالم که والدین می توانند جوانان خود را به آن تشویق کنند، ورزش است. ورزش به مقدار قابل ملاحظه ای اعضای بدن را به فعالیت وامی دارد و به توازن قوای جسمانی کمک می کند. حرکات ورزشی، خلأ ناشی از ترک تلاش های عضلانی را پر و تا حدودی اعمال تطابقی بدن را تنظیم می کند. شنا و تیراندازی از این گونه ورزش ها هستند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به آنها سفارش کرده است.

ورزش های مفید و نیرو بخش دیگری نیز برای ساعت های فراغت جوانان وجود دارد، مانند: پیاده روی، کوه نوردی، حرکات سالم ورزشی و هرگونه فعّالیت بی ضرری که سلامت بدن جوانان را تأمین و آنان را سرگرم کند.

یکی از تفریح های مطبوع و نشاط انگیز که آثار درخشانی در بهبود جسم و  پرورش فکر دارد، مسافرت است. در آیین اسلام، مسافرت یکی از وسایل تفریح و لذت شناخته شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهفرمود: «سافِروا تَصِحُّوا؛ مسافرت کنید تا صحیح و سالم بمانید».(1)

گروه ها و جوامع موجب بیماری «گسیختگی شخصیتی» شود. قرآن مجید این بیماری را که هم در عوام و هم در خواص و هم در والدین دیده می شود، تهدیدی برای ایمان انسان می داند و همگان را از آن بر حذر می دارد: «یا ایُّها الذّین آمَنوا لم تَقولُونَ ما لاتفعلونَ، کَبُرَ مَقتَا عِنداللّه ِ اَن تَقُولُوا ما لاتفعلُون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا سخنی می گویید که عمل نمی کنید؟! نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید که عمل نکنید!» (صف: 2 و 3)

تناقض در گفتار و رفتار پدر و مادر، سبب بی اعتمادی کودک نسبت به آموزش های والدین می شود و اثر زیان بارتر اینکه کودک، دانستن و عمل نکردن را از پدر و مادر فرا می گیرد؛ یعنی آن گفته ها و آموزش ها را جدّی نمی گیرد. کودک وقتی می بیند می توان حساب «گفتار» را از «کردار» جدا کرد؛ یعنی در حرف و سخن، به گونه ای و در رفتار و کردار به گونه ای دیگر بود، درس چند شخصیتی  بودن را که چیزی جز بی شخصیتی و سردرگمی شخصیت نیست، فرا می گیرد.

در هر حال، باید همواره این نکته را در نظر داشت که کودک بیش از آنچه می شنود، می بیند؛ زیرا کودک به ویژه در مسائل اخلاقی بیش از گوش، از چشم خود استفاده می کند. پس باید هماهنگی میان دیده ها و شنیده ها ایجاد کرد تا آشفتگی در ذهن او به وجود نیاید.(1)

می گیرند؛ یعنی آنها را در خود ضبط می کنند. برای نمونه، هنگامی که باور داریم که کودک نمی تواند در انجام عملی موفق باشد، این باور را به گونه ای به او منتقل می کنیم. به این ترتیب، کودک نیز در توانایی های خود برای انجام آن دچار تردید می شود و آن گونه که ما انتظار داریم، عمل می کند. در نتیجه، در آن کار موفق نمی شود.(1)

انتظارها و توقع ها باید متناسب با رشد جسمی، روانی، عقلی، روحی و ذهنی فرزندان باشد. کسانی که بدون توجه به رشد و توانایی کودکان، اموری را که متناسب با استعدادشان نیست، از آنان توقع دارند، لطمه فراوانی به شخصیت آنان وارد می کنند. نباید زودتر از موعد از او انتظار رفتار منطقی داشت و یا درباره همه کارها با او منطقی و خشک سخن راند، بلکه باید موقعیت او را درک و متناسب با آن با او رفتار کرد تا در خانه احساس امنیت و آرامش کند و پدر و مادر را نزدیک ترین افراد به خود و صمیمی ترین اشخاص با خود بداند.(2)

روزانه ساعاتی از وقت را با هر یک از فرزندانتان به گونه ای که هر دو شما لذت می برید، بگذرانید. اگر هر یک احساس کنند به زور وادار به صرف وقت با دیگری شده اند، در واقع، وقت خود را تلف کرده اند. در خانواده هایی که پدر و مادر هر دو حضور دارند، می توانند با هم به مراکز تفریحی بروند، با هم غذا بخورند، در خانه گاهی جلسه های خانوادگی تشکیل دهند یا فرزندان را با خود به دیدار اقوام و پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها ببرند.

یک نکته مهم آن است که شما و فرزندانتان با هم درباره چگونگی گذراندن وقت تصمیم بگیرید. ممکن است بسیاری از افراد وقت مسافرت را مناسب ترین زمان برای با هم بودن بدانند و بعضی دیگر بر سر یک سفره در کنار هم نشستن و گفت وگو در هنگام صرف غذا را بهترین اوقات تلقی کنند. مهم این است که فرزندان از بودن در کنار شما و صرف وقت با شما احساس لذت و نشاط کنند.

دیگر نکته مهم، تفاوت بر سر حضور فیزیکی و عاطفی است. ممکن است ما همیشه از نظر فیزیکی با فرزندان خود نباشیم، ولی اگر فرزندان ما بدانند که از نظر عاطفی همیشه در دسترس آنها هستیم، می دانند که در وقت نیاز، می توانند به ما تکیه  کنند. هنگامی که والدین به لحاظ عاطفی در دسترس فرزندان خود باشند، نیاز فرزندان به حضور فیزیکی پدر و مادر کاهش می یابد. پدری که محلّ کار خود را ترک می کند تا فرزند بیمارش را از مدرسه بیاورد، پیام مهمی به فرزندش منتقل می کند. والدینی که برنامه تعطیلات خود را برای صرف وقت با فرزندانشان به هم می زنند، در عمل می گویند که صرف وقت با فرزندانشان به لحاظ کمّی و کیفی برایشان اهمیّت

ص:114

دارد.(1)

ضروری است که این نظارت، نیازمند ابراز محبت، خیرخواهی و وارد شدن از در صداقت و صفاست. مادرانی که بخواهند با زور و تهدید مانع خروج فرزندان خود از خانه شوند، کاری از پیش نخواهند برد. با آنها دوستانه صحبت کنید، بگذارید به شما بگویند چه رازی دارند و به دنبال چه مسائلی هستند.(1)

فرزندان ما در مواردی برای رفع خستگی و تنوع احتیاج دارند که از خانه بیرون بروند. در چنین مواردی خوب است به جایی که می روند اطمینان داشته باشیم یا خود با آنان رفیق راه شویم، نه مأمور مراقب. اجازه دهیم به منزل فامیل مورد اعتماد بروند، با آنها به منزل همسایگان یا اجتماعات اسلامی سالم برویم و به طور کلی، از سخت گیری های بی مورد و وسواس گونه بپرهیزیم. با وجود این، مراقبت نامحسوس خود را هرگز فراموش نکنیم.

فردا  او را برای همان عمل، تنبیه و مجازات کنند. طبیعی است چنین شیوه ای برای فرزندان زیان بار است.

در برخی از خانواده ها، مقرراتی اجرا نشدنی وجود دارد. والدین بدون توجه به توانایی فرزندان و نیازهای زمانی و مکانی، از فرزندان خود خواسته هایی دارند که از قدرت آنها خارج است. والدین بی توجه برخواسته خود پافشاری می کنند و فرزندان ایشان  را به عصیان و سرکشی وا می دارند. مقرراتی که در ارتباط با خانواده مطرح و عملی است، باید دارای ویژگی های زیر باشد:

الف) منطقی و معقول باشد، البته لازم نیست که فرزندان هم آن را به طور عقلی بپذیرند؛ زیرا ممکن است چنین امکان و توان عقلی نداشته باشند، ولی خود والدین باید مطمئن شوند که عقل و شرع آن مقررات را تأیید می کند.

ب) قواعد و مقررات باید پردامنه و فراگیر باشد؛ به گونه ای که همه افراد خانه را شامل شود، در میان فرزندان زمینه تبعیض را به وجود نیاورد و همه مسائلی را که فرزند در طول مدت زندگی با آن سر و کار دارد، شامل شود.

ج) در اعمال مقررات، میان والدین وحدت و هماهنگی کافی باشد. والدینی که وحدت و اتفاق کامل ندارند و در امر تربیت پشتیبان همدیگر نیستند، فرزندان خود را گرفتار تناقض کاری و در برخی موارد، پشت گوش انداختن مقررات می کنند.

د) قواعد و مقررات به گونه ای باشد که فرزندان توانایی تحمل و رعایت آن را داشته باشند. باید به ظرفیت روحی و توان جسمی فرزندان توجه کرد. خطاست که والدین تنها خود را و توان خود را ببینند و برای فرزندان برنامه

ص:117

تدوین کنند. توان ها، محدود و نوع تحمل ها در شرایط گوناگون، متفاوت است.

ه) مقررات و قواعد عصیان برانگیز نباشند. به عبارت دیگر، مقررات آن چنان برای فرزندان مأنوس باشد که از تحمل و پیروی آن احساس سنگینی نکنند و به  گونه ای باشند که فرزندان فرصت پیدا نکنند که به آن نه بگویند. خطاست که والدین شیوه ای سخت گیرانه در پیش گیرند که فرزندان در آن سر به عصیان بردارند و به نافرمانی کشانده شوند.

دارای آزادی نامحدودی است که مدت زیادی از وقت خود را بیرون از خانه و با دوستان خود می گذراند و به فعالیت های خانوادگی علاقه نشان نمی دهد و شما هم سرگرم کارهای خویش هستید و فرصت کمی برای ارتباط با یکدیگر دارید، پیش از ایجاد هر نوع ارتباط، باید وقت و زمانی را به با هم بودن اختصاص دهید. اختصاص وقت، به ویژه در دوران نوجوانی و جوانی  فرزندتان بسیار مهم است.

در کارهای مورد علاقه او مشارکت کنید، در فعالیت های ورزشی مانند کوه نوردی با او همراه شوید، با او برای خرید بیرون بروید، او را برای رسیدن به کلاس درس و دانشگاه همراهی کنید و در این فرصت، ارتباط مناسب را پدید آورید.

ب) با فرزندان صحبت کنید و به دنبال نتیجه گیری نباشید. یکی از علّت های کاهش ارتباط نوجوانان و جوانان با والدین این است که والدین همیشه می کوشند آنها را نصیحت کنند، نظرشان را تغییر دهند، اشتباه هایشان را گوشزد کنند و چیزی به آنها بیاموزند. به عبارت دیگر، هنگام صحبت با فرزندمان سعی می کنیم به نتیجه ای بیش از یک گفت وگوی لذت بخش برسیم. در این صورت، فرزندمان اشتیاقی برای صحبت کردن با ما نخواهد داشت. نکته با اهمیت این است که باید هدف ما از حرف زدن با فرزندمان تنها حرف زدن باشد، نه نتیجه گیری خاص.(1)

ج) بکوشید جنبه های مثبت را ببینید. والدین معمولاً به اشتباه ها و رفتارهای ناشایست بیشتر توجه می کنند، ولی به رفتارهای شایسته و

ص:119

موفقیت های فرزندشان توجه کمتری نشان می دهند. با فرزند خود به گونه ای ارتباط برقرار کنید که درباره موفقیت ها و رفتارهای شایسته، بیش از شکست ها، اشتباه ها و رفتارهای ناشایست او صحبت کنید.

احساسات و غنی تر شدن اعتماد به نفس در آنان داشته باشد. باید به خاطر بسپاریم که گوش دادن، نوعی ارتباط و تبادل نظر غیرکلامی است. گوش دادن با توجه و علاقه می تواند پیام های متفاوت و هم مرزی چون «تو فرد با ارزشی  هستی» و «من به نظر تو احترام می گذارم» را به نوجوان منتقل کند.(1)

خوب گوش دادن به این معنا نیست که هنگام گوش دادن به فکر آماده کردن پاسخ باشیم، بلکه به معنای دریافت دقیق و منعکس کردن مطالب به کودک یا نوجوان است. این عمل گاه به صورت تکرار گفته ها و زمانی با گوش دادن دقیق بروز می کند. به بیان دیگر، خوب گوش دادن شامل تلاش های آشکار و آگاهانه برای درک گفته های دیگران و توجه به آنهاست.(2)

با توجه به اینکه نوجوانان به ندرت برای شروع گفت وگو داوطلب می شوند، باید به هنگام صحبت، به طور کامل به گفته های آنها توجه کرد و آنها را جدی گرفت. هیچ کس تمایل ندارد با افرادی که به او بی توجه اند، گفت وگو کند. اگر فرزندتان احساس کند که شما توجهی به او ندارید و به سخنانش گوش نمی کنید، ارتباط و گفت وگو با شما را کاهش خواهد داد.

دختری از مدرسه به خانه می آید. مادر در آشپزخانه است، با مادر شروع به صحبت می کند، مادرش هم گاهی به او پاسخ می دهد، ولی چون پشت به دخترش ایستاده، او احساس می کند به سخنانش بی توجه است و از ادامه صحبت مأیوس می شود. پسری می خواهد با پدرش که سخت مشغول مطالعه

ص:121

روزنامه است صحبت کند. چند بار با او سخن می گوید، ولی می بیند که پدرش روزنامه را جلو روی خود گرفته و حتی چهره پدرش را نیز نمی تواند ببیند. بنابراین، انگیزه خود را برای ادامه صحبت از دست خواهد داد.(1)

از خود گذشتگی های پدر در موقعیت های بیرون از خانه، احساس غرور و افتخار بیشتری می کنند.(1)

از آن رو که امر و نهی، فرماندهی، ارشاد و هدایت پدر به دلیل اقتدار او در کودک مؤثر است، ضروری است که پسر را به برخی اعمال عبادی امر کند.

الف) ارشاد در فلسفه زندگی: اگر پدر با دیدی محدود، همه اندیشه و فکر خود را صرف رفع نیازهای جسمانی کودک کند، وظیفه خود را ادا نکرده است. فرزند از راه کسب آگاهی و اطلاعات می تواند درباره زندگی بیندیشد. از وظایف اصلی پدر، کمک به فرزند برای انتخاب هدف زندگی و یافتن دلایلی است تا بداند چرا زنده است، چرا می میرد، چه می کند و چگونه باید عمل کند، مشکلات چیست و چگونه باید آنها را حل کرد و با آنها روبه رو شد.(1)

 ب) پرورش جنبه اخلاقی: یکی از وظایف پدر، پرورش زمینه های فطری در کودک و هدایت او به سوی خیر و سعادت است. پدر باید مصداق های خیر، احسان، ایثار و تعاون اجتماعی را در پسر پرورش دهد.

ج) پرورش شخصیت: در دوران نوجوانی، پرورش شخصیت فرزندان مهم ترین امر است. اینان هنوز در مرحله حجب و حیا هستند و پدر با استفاده از این شرایط می تواند در آنان نفوذ کند. نوجوان دوست دارد پدرش با او صمیمی باشد و تعارض و کشمکشی با هم نداشته باشند.

پدران تقلید می کنند و دختران از مادران، و این تقلید در آنان ناآگاهانه است.(1)

کودک در مسیر رشد، از افراد بسیاری اثر می پذیرد و تحت تأثیر دیده ها و شنیده های بسیاری است. همه اطرافیان به گونه ای در او اثر می گذارند و مدل و الگوی کودکند، ولی پدر از همه آنها مهم تر و مؤثرتر است و این اهمیت و تأثیر در پسرها، تا سنین نوجوانی همچنان تداوم دارد.(2)

رفتار پدر در سنین خردسالی فرزند، برای او همه چیز است. پسران می کوشند با پدر همانندسازی کنند. این امر آن چنان از نظر روان شناسان تربیتی گسترده است که برخی از آنها رفتار پسران را انعکاسی از رفتار پدران دانسته اند،  به کارگیری وسایل و ابزار، چگونگی استدلال پدر، رفتار پدر با مادر و دیگر اعضای خانواده و رفتارهای دیگر پدر می تواند برای پسر الگو باشد. در خانواده های پدرسالار، فرزندان پسر می آموزند که بر فرزندان کوچک تر و خواهران خود اعمال قدرت کنند.(3)

بر این اساس، وظیفه پدر و مسئولیت او بسیار سنگین خواهد بود. پدر با عمل خود باید به فرزندش، به ویژه پسر فرصت دهد تا از اخلاق و رفتار او بهره مند شود. اگر سخنان ناروا و ن، اپسند خوب نیست، پدر نباید این گونه سخنان را در حضور فرزندان و همسر خویش بر زبان بیاورد.

اگر از پسر خود انتظار انجام به موقع کارها را دارد، خود، باید فردی وقت شناس باشد و سرانجام، اگر دوست دارد که پسرش، نماز خود را به

ص:125

موقع بخواند، خودش نباید عذرتراشی کند و به بهانه ای نماز اول وقت را به تأخیر بیندازد.

است. درست است که دختر از مادر می آموزد چگونه زنی باشد، ولی او همچنان از پدر می آموزد چگونه در زندگی آینده از همسر معاشرت و مشارکت بخواهد.(1)

پدر باید به دختر احترام بگذارد و به شخصیت وی توجه کند، ولی نباید به گونه ای باشد که او احساس کند بدون مادر هم می تواند زندگی کند. برای دخترانی که پدر را تنها تکیه گاه می دانند، این خطر وجود دارد که در زندگی آینده موفقیتی چشم گیر نداشته باشند.

رفتار پدر با همسر، نقش زیادی در ترسیم زندگی سالم برای دختر دارد. دخترانی که رفتار احترام آمیز پدر با مادر را در خانه می بینند، از ازدواج و شوهر آینده خود تصویری مثبت و خوب در ذهن می پرورانند و روحیه احترام گذاری به همسر خود را در ذهن تمرین می کنند. برعکس، دخترانی که شاهد رفتار پرخاشگرانه پدر با مادر بوده اند، انگیزه قوی برای ازدواج ندارند، رفتار پدر را به  همه مردان تعمیم می دهند و جبهه گیری خصمانه ای پیش از ازدواج در برابر همسر آینده خود اتخاذ می کنند.

همچنین ضروری است در خانواده، پدر به گونه ای با دختر رفتار کند که او از محبت پدرانه لبریز شود و نیازی به محبت دیگران نداشته باشد. بررسی های پژوهشگران نشان می دهد که ریشه و منشأ بسیاری از انحراف ها و لغزش های افراد، احساس نارسایی و کمبود محبت است.

امام رضا علیه السلام فرمود:

خداوند تبارک و تعالی بر دختران و زنان، مهربانی بیشتری دارد تا به پسران و هیچ مردی نیست که دختران و زنانی را که با او نسبت دارند، شاد کند، مگر اینکه روز قیامت، خداوند، او را شاد خواهد کرد.(1)

در سنین نوجوانی و بلوغ، با همه مهر و محبتی که به او می شود، باید مراقبت هایی هم در این زمینه اعمال شود. برای نمونه، روایت های اسلامی ما یادآور می شوند که پدر حق ندارد دختر نوجوان خود را در آغوش گیرد یا او را بر  روی زانویش بنشاند. این امر ممکن است برای یکی از آنها، خالصانه و بی شائبه و برای دیگری تحریک آمیز باشد.

کودک، به ویژه دختر، همه رفتارهای مادر حتی جارو کردن، رفتار با پدر، رفتار با دیگر فرزندان و نظم و نظافت در خانه را زیر نظر دارد و بسیاری از رفتارها و احساسات مادر را در بازی های کودکانه خود با دیگر بچه ها تمرین می کند.

وظیفه مادران در قبال دختران بسیار مهم تر از پسران است.

دختران، به طور معمول، روش مادر را در خانه تقلید می کنند و پسران رفتار پدر را. ممکن است مادر در خانه به گونه ای رفتار کند که دخترش از مادر شدن بیزار شود و هرگز هوس زناشویی و تشکیل خانواده را به خود راه ندهد. دختران کوچک بیش از هر چیز به فکر زندگی آینده و محیط آرام زندگی هستند. آنان به گونه ای ناخودآگاه، خود را آماده مادری می کنند و بی گمان، تجربه ای که مادران به آنها آموخته اند، در این راه بسیار مؤثر است. مادر با رفتار خود به دختر می آموزد چگونه باید خانه داری کند. ازاین رو، باید به چند نکته اساسی دقت کرد:

الف) آموزش دختران: مادر وظیفه دارد بعضی از مسائل خاص دختران را به آنان آموزش دهد. مادری که به دختران خود، به ویژه در زمینه مسائل دینی و اخلاقی آموزش می دهد، از پدیدآمدن بخش عظیمی از مشکلات و هراس ها جلوگیری می کند.

 ب) پذیرش و محبت: مادران باید دختران خود را درک و به آنها محبت کنند تا آنها احساس کنند پناهگاه محکمی دارند. دختری که احساس بی پناهی کند و از محبت کافی بهره مند نباشد، در جست وجوی پناهگاه و محبت به بیرون خانه روی می آورد و دچار لغزش و انحراف می شود.

ص:129

ج) ایجاد نظم و انضباط: بی شک، یکی از وظایف مهم مادران در تربیت دختران، آموزش نظم، انضباط و مقررات و قواعد خانه داری و شوهرداری است تا دختر بتواند بر اساس آن، زندگی حال و آینده خود را سر و سامان دهد. این نظم و انضباط در همه امور زندگی ضروری است. در امر تغذیه، نظافت، کار، خواب، استراحت و... .

د) رعایت ادب در سخن و گفتار: مادران باید در سخن گفتن با دختران، ادب را نگه دارند و از بیان سخنان نیش دار، حرف های رکیک و تحقیرآمیز به آنان بپرهیزند.

ه ) در مهمانی ها و مجالس: آداب معاشرت و برخوردها، راه و رسم مهمانی و معاشرت را کودک به همراه مادر می آموزد. رازداری در مجالس معاشرت، روابط صحیح یا غلط، شوخی های مناسب یا نامناسب، صداقت یا ناراستی از آن مجالس آموخته می شود. بنابراین، مادران نباید دختران را در بعضی مجالس به همراه خود ببرند و در مجالسی که به همراه می برند، باید آداب معاشرت را رعایت کنند.

تقلید و همانندی برای دختر ضروری است. او پیش از آنکه راه و روش خاصی برای زندگی بیابد، به الگویی نیاز دارد تا شخصیت خود را نمایش دهد و مادر، مناسب ترین فرد است. نقش مادر، به ویژه در هفت سال اول زندگی بسیار مهم است؛ چون کودک هنوز به مدرسه نمی رود.(1)

مادر باید به گونه ای عمل کند که کودک دید مثبتی نسبت به او داشته باشد. مادر در الگودهی خود، باید به این نکته توجه کند که دخترش چگونه زندگی می کند، چگونه می اندیشد و در مراحل گوناگون زندگی از چه جنبه هایی خوشش می آید و چگونه می توان بر او تأثیر گذاشت.

دختران و پسران جوان امروز، مادران و پدران فردای اجتماعند. اگر جوانان  امروز وظیفه احترام به والدین خود را رعایت کنند و در عمل، این سنت الهی را در جامعه حفظ کنند، فردا خودشان مورد تکریم فرزندان خویش واقع می شوند و از این نعمت سعادت بخش بهره مند می شوند. امام صادق علیه السلام فرمود: «بَرُّوا آبائَکُم تَبَرَّکم اَبنائُکم؛ به پدران خود نیکی کنید تا فرزندان شما هم به این سنّت مقدّس عمل و به شما نیکی کنند».(1)

مکن. (عنکبوت: 8)

از این آیه شریفه، اهمیت و محدوده اطاعت از پدر و مادر روشن می شود.  نخست اینکه اطاعت از پدر و مادر، دستور و سفارش خداوند است. دوم اینکه گستره این فرمان بسیار وسیع است و شامل همه جنبه های زندگی فرد است، مگر هنگامی که فرزند را به کفر فرمان دهند. در این صورت، اطاعت از این فرمان آنان جایز نیست.

قرآن کریم درباره وظایف فرزندان در برابر والدین تعبیرهای جالبی دارد که اهمیت احسان به والدین را به خوبی روشن می کند. در آیه ای می فرماید: «وَ  اعبُدُوااللّه َ وَ لاتُشرِکوا بِهِ شَیئا وَ بِالوالِدَینِ اِحسانا؛ خدا را بپرستید و به او شرک نورزید و به پدر و مادر احسان کنید». (نساء: 36)

و در آیه ای دیگر می فرماید:

قُل تَعالَوا اَتلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُم عَلیکم اَلاّ تُشرِکوا بِهِ شَیئا وَ بِالوالدینِ اِحسانا. (اسرا: 23)

بگو: بیایید تا آنچه را پروردگارتان حرمتش را بر شما لازم، دانسته بر شما تلاوت کنم؛ اینکه هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به والدین خود احسان کنید.

در این دو آیه، پس از امر به پرستش خدا و نهی از شرک، بی درنگ احسان به والدین را توصیه می کند. این، اهمیت بسیار زیاد روابط سالم همراه با انجام وظیفه فرزندان به والدین را نشان می دهد.

قرآن کریم درباره احسان به مادر و توجه بیشتر به زحمت های طاقت فرسا و جبران ناپذیر او می فرماید:

وَوَصّینا الاِنسانَ بِوالِدیهِ حَمَلتهُ اُمه وَهنا عَلی وَهنٍ وَفِصالُه فی عامَینِ اَنِ اشکُر لی وَ لوالدیکَ اِلیَّ المصیر. (لقمان: 14)

انسان را درباره پدر و مادرش توصیه کردیم، (به ویژه) که مادرش با ضعف و زحمت طاقت فرسا، او را در رَحِم خود پروراند و دو سال او را شیر داد که مرا و پدر و مادرتان را شکر و سپاس گزارید که حرکت شما به سوی من است.

ص:134

در این آیه بر حق مادر تأکید بسیار شده است، چنان که در روایت ها نیز حق مادر، بیش از حق پدر دانسته شده است و ضرورت احسان به او اهمیت بیشتری دارد.

فرزند خویش کار و تلاش کنند و حتی به فرزند خود کمک هم می کنند؛ ولی به هنگام پیری، دیگر نمی توانند مانند جوانان، برای زندگی تلاش کنند، به ویژه که دوران پیری، به طور معمول با بیماری ها و گرفتاری های دیگری نیز همراه است. طبعا در چنین موقعیتی آنان نیازمند کمک و پرستاری فرزندان خویش هستند که باید با کمال صبر و حوصله باشد.(1)

 فرزند در رفتار با والدین پیر و ناتوان، نباید اوقات تلخی، کم حوصلگی و اظهار خستگی کند و حتی آخ نگوید و به گونه ای رفتار نکند که پدر و مادر پیر او احساس کنند که فرزندشان از خدمت کردن به آنان خسته شده است.

ازاین رو، قرآن کریم می فرماید:

وقضی رَبُّک أَلاّ تعبدوا اِلاّ ایّاه و بالوالدین احساناً اِمّا یَبلُغَنَّ عِندکَ الکبر اَحَدُهُما او کِلاهُما فَلا تَقُل لَهما اُفٍّ وَلاتنهرْ هُما وَقُل لَهُما قَولاً کریما وَ اخْفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمةِ وَ قُل رَبِّ ارْحمهُما کَما رَبَّیانی صَغیرا. (اسراء: 23 و 24)

و پروردگار تو فرمان مؤکد داد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر احسان کنید و چون به پیری رسیدند، با ایشان با درشتی و دور از ادب سخن مگوی، بلکه سخنان تو با آنها آمیخته با احترام باشد و از روی لطف و رأفت. در برابر آن دو فروتنی کن و دعاگویشان باش و بگو: پروردگار من! والدین مرا مورد لطف خود قرار ده، چنان که از کوچکی، مرا پرورش دادند.

می شود و توان جسمی و حتّی بخشی از ادراک فکری و روانی خود را از دست می دهد. در این دوران، دانسته های پیشین به فراموشی سپرده و خواسته های انسان زیاد می شود. این جاست که زندگی از یک سو برای خود آنان مشکل می شود و از سوی دیگر، فرزندان که مسئول نگهداری آنانند، مسئولیت تازه ای پیدا می کنند که باید بتوانند  با صبر و تحمل از عهده این وظیفه بزرگ برآیند.

شناخت صحیح دوران پیری و نیازهای سالمندان در این دوره می تواند به فرزندان برای رفتار مناسب کمک کند. قرآن کریم دوران پیری را به دوران «ضعف» و «ارذلِ العمر» و «منکوس الخِلقة» تعبیر می کند. در جایی می فرماید:

کسی که عمر طولانی اش داده ایم (پیری و فرسودگی وجودش را فرا گرفت) در خلق و شکل ظاهری وارونه اش می سازیم. (یس: 68)

در آیه دیگر، این دوران را زمان ضعف انسان می نامند:

خدای بزرگ، شما را از نطفه ضعیف آفریده و در شرایط ضعف و ناتوانی دوران کودکی پرورشتان داده است و پس از دوران ضعف، به شما نیروی جوانی بخشیده و سپس برای شما دوران ضعف و پیری مقدّر فرموده است. (روم: 54)

در آیه دیگر، دوران سالمندی را ارذل العمر معرفی می کند:

بعضی از انسان ها آن قدر زنده می مانند که به پست ترین ایام عمرشان می رسند و بر اثر آن، تمام معلومات خود را که در طول ایام زندگی فرا گرفته بودند، از یاد می برند و پس از سال ها دانایی، دچار نادانی می شوند. (نحل:70)

در حدیثی چنین آمده که مقصود از اَرذل العُمر این است که انسان به جایی می رسد که عقلش در سطح عقل یک بچه هفت ساله می شود.(1) از آنچه

ص:137

گفته شد، معلوم می شود که نگهداری سالمندان کار بسیار دشواری خواهد بود؛ زیرا آنان از نظر جسم بزرگ و از نظر قدرت، در ناتوانی محض و از نظر عقل و درک، در حدّ یک بچّه هفت ساله هستند. زندگی برای انسان هایی که دارای چنین وضعی  هستند، بسیار مشکل و زندگی با چنین اشخاصی دشوار خواهد بود. ازاین رو، وظیفه فرزندان و کسانی که از آنان مراقبت می کنند، سنگین است:

قرآن کریم درباره سالمندان، چند وظیفه خاص برای فرزندان تعیین کرده است.

می کنند. نصیحت یا توبیخ و سرزنش جوانان از دیگر کارهای آنان به شمار می رود. در کارهای میان سالان، تفتیش و تفحص و بدون اینکه از آنان خواسته شود، اظهار نظر می کنند. در محیط اجتماعی نیز چنین رفتاری دارند.

در چنین مواردی، گاه فرزندان برای بازداشتن والدین از دخالت های بی مورد، با تندی با آنان رفتار و آنها را سرزنش می کنند. قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَ قُل لَهُما قولاً کَریما؛ و با آنها به نرمی سخن بگو». (اسراء: 23)

می شوند.(1)

قرآن کریم می فرماید که برای سالمندان چنین دعا کنید: «قُل رَبِّ ارْحَمهُما کَما رَبَّیانی صَغیرا؛ بگو، پروردگارا چنان که آنان مرا از کودکی تربیت کرده و به ثمر رساندند، تو نیز بر آنها ترحّم فرما». (اسراء: 24)

خداوند از زبان پیامبران و اولیا نقل می کند که برای والدین خود دعا می کردند.  حضرت ابراهیم از خداوند می خواهد: «رَبّنا اغفِرلی وَ لوالِدَیَّ وَللمُؤمنینَ یَومَ یَقُومُ الحِسابُ؛ پروردگار من! بیامرز مرا و والدین مرا در روز حساب و (قیامت)». (ابراهیم: 34)

حضرت نوح  علیه السلام نیز می فرمود: «رَبِّ اغفرلی وَ لِوالِدیَّ وَ لِمَن دَخَلَ بَیتَی مُؤمِنا؛ خداوندا! مرا و پدر و مادرم و هر مؤمنی را که داخل خانه ام می شود، بیامرز». (نوح: 28)

مسافرت می رود یا پدر و مادر از هم جدا می شوند و یکی از والدین دوباره ازدواج می کند یا دار فانی را وداع می گوید و خلاصه هر زمان که میان والدین و فرزند جدایی ایجاد می شود، مادربزرگ با تدبیر مناسب خود می تواند جانشین شایسته ای برای مادر باشد و رابطه ای بسیار صمیمی و دوست داشتنی با نوه خود برقرار کنند.(1)

1. کودکانی که با پدربزرگ و مادربزرگ خود رابطه نزدیکی دارند، بسیاری از تجربه هایی را که آنها در طول زندگی کسب کرده اند، از آنان می آموزند. گاه با گذشته آنان آشنا می شوند و از داستان های آن ها درس و پند می گیرند.

2. در بسیاری از خانواده ها، پدر و مادر مجبورند که به خاطر ضرورت زندگی و شغل خود مدتی از وقت خود را خارج از منزل و دور از فرزندان بگذرانند. در این مدت، کودکان احتیاج به مراقبت و نگه داری دارند. اگر کودکان به پدربزرگ و مادربزرگ علاقه مند باشند، می توانند بهترین مراقب برای نوه ها و بهترین کمک کار و یاور برای والدین این فرزندان باشند.

3. با بزرگ شدن فرزندان و جدایی آنها از والدین، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها تنها می شوند. ازاین رو، احساس غربت و تنهایی می کنند و نیاز دارند با کسانی انس و الفت داشته باشند و نیاز به ابراز محبت خود به دیگران را ارضا کنند. نزدیک ترین افرادی که می توانند این نیاز را برآورده سازند و از تنهایی آنها بکاهند، نوه ها هستند.

آنچه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها باید رعایت کنند

مادربزرگ ها و پدربزرگ های فهیم و دانا می توانند نقش مؤثری در تربیت نوه ها  داشته باشند، ولی باید به مسائلی توجه کنند:

1. درست است که در غیاب پدر و مادر، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها می توانند نقش معلم و مربی را برای نوه خود داشته باشند، ولی باید به گونه ای با نوه خود رفتار کنند که شخصیت و اقتدار مادر را نزد کودک تضعیف نکنند.

ص:144

2. در تربیت نوه ها نباید آنان را در وضعیت تعارض روانی و دوگانگی قرار دهند یا از کودک بخواهند که همواره میان نظر و روش تربیتی مادربزرگ و پدربزرگ و والدین خود یکی را انتخاب کند.

3. سهل گیری زیاد مادربزرگ ها درباره رفتار نوه در بعضی موارد سبب تأثیرگذاری نامطلوبی بر روند رشد اجتماعی و تعالی شخصیت وی می شود. کودک، وقتی اسباب بازی های خود را به این سو و آن سو پرتاب می کند، مادر با اخم کردن، ناخشنودی خود را ابراز می کند، ولی مادربزرگ در برابر این رفتار نادرست نوه لبخند می زند و اسباب بازی ها را جمع می کند و کوچک ترین واکنشی به رفتار نادرست او ابراز نمی کند. همین عمل مادربزرگ باعث می شود که کودک از مادر، گریزان و از امر و نهی های مادر رنجیده شود. بنابراین، مادربزرگ ها و پدربزرگ ها نباید با محبت افراطی و سهل گیری های بی جا سبب به وجود آمدن خصیصه هایی همچون حساسیت فوق العاده و زودرنجی به ویژه در ارتباط با والدین شوند.

4. مادربزرگ ها و پدربزرگ ها نباید در حضور نوه خود از والدین او و شیوه های تربیتی آنها انتقاد کنند؛ زیرا این عمل باعث کاهش اقتدار تربیتی والدین کودک خواهد شد و تربیت او را دچار اختلال خواهد کرد.

مادر نزد فرزندان و قدردانی از زحمت های ارزشمند مادر، فرهنگ قدردانی را که برای رشد مطلوب و متعالی، لازم است، به فرزندان خود انتقال می دهد.

مادر با قابلیت و توان و منزلت ارزشمند خود در کانون خانواده، رفتارهای مطلوب و خوشایند پدر را نزد فرزندان، در حضور یا در غیاب او، تأیید و تکریم می کند و همواره از او با بهترین و والاترین صفات و فضیلت های اخلاقی یاد می کند. هنگام خروج از خانه، وی را با دعای خیر بدرقه می کند و هنگام بازگشت با چهره ای متبسّم و گشاده به استقبالش می رود و هرگز از پدر، به ویژه در حضور فرزندان انتقاد نمی کند. فرزندان با دیدن این روابط، با همه وجود به والدین خود اعتماد می کنند و آنها را دوست و محبوب دل خود می دانند. با آنان همانندسازی می کنند و این نهایت اعتماد متقابل والدین به فرزندان و فرزندان به والدین خواهد بود. نزاع های زن و شوهر، قهر کردن زن از خانه، خودسری های فرزندان و بی احترامی به یکدیگر در چنین خانواده ای راه ندارد. پایه های چنین خانواده ای بر ستون های محکم محبت، صفا، عشق، احترام متقابل بنا نهاده شده است و هیچ گاه متزلزل نخواهد شد.

در خانواده خسته می کنند، برای نجات از این سخت گیری بی مورد و به دست آوردن آرامش، خانواده را رها می کنند. آنان به امید به دست آوردن محیطی خالی از درگیری های پدر و مادر، به پارک ها پناه می برند و قربانی باندهای فساد و فحشا می شوند.

یکی از عواملی که در فرار نوجوانان و جوانان، به ویژه دختران از خانه نقش مهمی دارد، کشش درونی و نیاز شدید به محبّت و مهربانی است. کم نیستند دختران جوانی که با نخستین نامه عاشقانه جذب می شوند، خود را می بازند و خویشتن داری شان را از دست می دهند؛ چون از کمبود محبّت ناراحتند. دختر و پسری که احساسات و عواطف آنها در درون خانواده ارضا نشود و به نیازشان، با محبت و مهربانی، توجه نشود و در جمع خانواده احساس غربت و تنهایی کنند، طعمه های آماده ای برای افراد فرصت طلب و سودجو هستند.

جوان در خانواده ای که از مهر و محبت و انس خالی و خشکی و سردی و خشونت بر آن حاکم باشد و ضوابط اخلاقی و حدود اجتماعی با بیانی روشن و منطقی برای افراد تبیین نشود، بدیهی است که به دنبال راه فرار می گردد. پس بیرون از خانه را بر درون آن ترجیح می دهد و هرگز به جوانب منفی آن توجه نخواهد کرد، ولی خانواده هایی که روابط سالمی با فرزندانشان دارند و در عین نظارت بر رفت و آمد و رفتار فرزندانشان، به آزادی های آنها احترام می گذارند، استقلال فردی او را محترم می شمارند، قوانینی را برای فرزندان خود وضع می کنند که اجراشدنی باشد و خود در رعایت این مقررات پیش گام هستند؛ خانواده را به کانون مهر و محبت تبدیل می کنند و

ص:147

اجازه نمی دهند فرزندانشان احساس کمبود محبت کنند یا جست وجوی محبت در در خارج از خانواده باشند. در چنین خانواده ای هیچ گاه فرزندان، کانون گرم خانواده را رها نخواهند کرد.

می برند. یکی از اصلی ترین عوامل روی آوری نوجوانان و جوانان به دخانیات و مواد مخدر، وجود مشکل در ایجاد ارتباط سالم با دیگران و همچنین اعضای خانواده است. نوجوانان و جوانان معتاد معمولاً دوستان اندکی دارند و دوست صمیمی ندارند. آنها با والدین خود مشکل دارند و با اعضای خانواده شان دعوا می کنند و برای کاهش افسردگی ها، اضطراب ها و غلبه بر ناملایمات، به مواد مخدر پناه می برند.  هر چند عوامل دیگری مانند: تجربه کردن، اصرار دوستان و سرکش بودن در برابر ارزش های اجتماعی را می توان از دلایل روی آوردن به مواد مخدر برشمرد.

خانواده هایی که با فرزندان خود روابط سالم و صمیمی دارند، با برنامه ریزی های صحیح، اجازه روی آوردن فرزندان خود به اعتیاد را نمی دهند.

این والدین اگر با هم درگیری هایی دارند، آنها را برطرف می کنند و از مسائل فرزندان خود غافل نمی شوند. او را به یافتن دوستان جدید و صمیمی تشویق می کنند. هیچ گاه از سخنان کنایه آمیز استفاده نمی کنند تا فرزندان تصور نکنند که به طور غیرمستقیم، آنها هدف هستند.

دل بستگی های فرزندان شان را گسترش می دهند. سرگرمی ها، تفریحات و فعالیت های سالم او را افزایش می دهند.

اعتماد به نفس فرزند خود را با تأکید بر توانایی های او تقویت می کنند.

روابط خود را با فرزندانشان افزایش می دهند و درباره دل بستگی ها و مسائل مورد علاقه او صحبت می کنند.

ص:149

422 نفر محکوم به اعمال شاقه، 81 درصد از آنان بخشی از دوران نوجوانی را در خانواده های از هم گسیخته و نابسامان به سر برده بودند.(1)

بنابراین، در ارزیابی اجتماعی از روابط ناسالم والدین با یکدیگر و رابطه آنها با فرزندان خود، این مسئله مسلم است که فرزندان این خانواده ها در عرصه بزهکاری، حریفان ورزیده ای هستند. بیشتر آنها افرادی فاسدالاخلاق، خراب کار، خطرآفرین، ولگرد و حادثه آفرین هستند.(2)

بهترین فرصت را برای رشد یا انحطاط افراد فراهم می سازد. می تواند او را حافظ و مدافع قانون پرورش دهد یا نافرمان بارآورد. جوّ اخلاقی مدرسه، فضای آموزشی، وسعت حیاط، زشتی یا زیبایی اتاق ها، محیط ورزشی، وسایل و ابزار موجود در مدرسه، همه و همه در کودک اثر دارند.(1)

_ب) ارتباط با معلم: _والدین وظیفه شناس هر چند نمی توانند معلم خاص و مورد نظر خود را برگزینند، می توانند با معلم در ارتباط نزدیک باشند و چگونگی آموزش او به فرزندان را ارزیابی کنند.

_ج) نظارت بر انجام تکلیف: _والدینی که با فرزندان خود روابط سالم و صمیمی  دارند، بر انجام تکالیف کودکان نظارت می کنند. این نظارت، در سنین نوجوانی اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا آنها فعالیت های غیر درسی را بر درس مقدم می دارند و بخشی مهم از اوقاتشان در آن راه صرف می شود.

_د) ایجاد محیط آرام: _افزون بر کتاب و دفتر، یکی از مسائل بسیار لازم برای تحصیل فرزندان، فراهم آوردن محیط مساعد زندگی است. در خانواده ای که درگیری و نزاع باشد، در محیطی که بگو مگو و اختلاف بین والدین باشد، فرزندان حال و توان کافی برای درس خواندن نخواهند داشت.

والدینی که به مسئولیت خود آشنا باشند، اجازه نمی دهند مسائلی به وجود آید که فرزندان آنها دچار افت تحصیلی و یا بازماندن از تحصیل شوند، بلکه تمام کوشش خود را برای پیشرفت فرزندان شان به کار می گیرند.

در خانواده سالم، زن و شوهر بر اساس تفکر یا آموزه های دینی خود، با هم پیمان ازدواج می بندند و زندگی را به ویژه در ارتباط با فرزندان بر پایه احترام و تربیت دینی بنا می نهند. آنها شیوه روشنی برای زندگی، انتخاب و بر اساس همان شیوه سالم، با فرزندان خود رفتار می کنند.

بخشی از مشکلات روانی و درگیری های والدین به دلیل مسائلی است که فرزندان ایجاد می کنند. مشکلات اخلاقی، تحصیلی، جنسی و رفتاری فرزندان، والدین را دچار درگیری های فکری و آرامش را از خانواده سلب می کند، ولی خانواده هایی که با فرزندان خود روابط سالم دارند، نقش تربیتی خود را به بهترین شیوه اعمال می کنند. فرزندانی پر نشاط، فعال، درس خوان و مؤدب دارند و از داشتن چنین فرزندی احساس غرور و رضایت مندی می کنند و به بالاترین مرتبه از آرامش روانی دست می یابند.

در روایات معصومین علیهم السلام وارد شده است که بهترین حالات برای والدین زمانی است که فرزندی شایسته تربیت کرده باشند و از دیدن او بالاترین لذت را  ببرند. روابط سالم و عاطفی والدین و فرزندان، ضامن تلاش والدین و امید، دلگرمی شور و نشاط آنها به زندگی و تلاش بیشتر برای تأمین آسایش خانواده می شود. چه بسیار نابسامانی ها که در سایه وجود فرزندان از میان می روند و چه بسیار دامنه اختلافات و بگومگوها که به خاطر فرزندان از زندگی والدین رخت بربسته و جای خود را به آرامش و صفا داده است.

ص:153

روابط خواهر و برادر با رشد سن تغییر می کند. در دوران بلوغ از برخی رقابت ها و سوگیری های نخستین و آشکار کاسته می شود. در مواردی که خواهران و برادران از الگوهای رفتاری مناسب بهره مند بوده باشند، به افرادی قابل اعتماد و سرچشمه اتکای روحی همدیگر تبدیل می شوند، نوعی صمیمیت ویژه میان آنها ایجاد می شود، همدیگر را محرم راز خود می دانند و با سهولت بیشتری مسائل خود را با یکدیگر در میان می گذارند.

محبوب تر و بزرگ تر از او باشد.(1)

 بنابراین، با توجه به این بخش از رساله امام سجاد  علیه السلام در می یابیم که خواهر و برادر باید:

1. یار و حامی یکدیگر باشند.

2. در راه سعادت و کمال، ناصح و خیرخواه یکدیگر باشند.

این دو، وظیفه یکدیگر را تکمیل می کنند و هیچ یک بدون دیگری وظایف برادری را کامل نمی کند.

موقعیت فرزند بزرگ تر یا ارشد

فرزندان آخر معمولاً با کمک خواهران یا برادران بزرگ تر تربیت می شوند و در نتیجه، الگوهای تربیتی والدین و خواهران و برادران در آنها بازسازی می شود و به دلیل اینکه از هر طرف به آنها رسیدگی و توجه می شود، زمینه نازپروردگی و لوس بارآمدن آنان فراهم خواهد شد. فاصله سنی فرزندان نیز از نکات با اهمیت است. بر اساس برخی مطالعات، وقتی فاصله سنی کودکان میان یک تا دو سال باشد، بهره هوشی آنها کمتر از مواردی خواهد بود که فاصله سنی آنان چهار یا پنج سال است. کم بودن فاصله سنی، سبب می شود تا دقت و توجه والدین بین آنان تقسیم شود. در صورتی که اگر فاصله سنی بیشتر باشد، نوع توجه والدین به فرزندان متفاوت می شود و آنها دقت بیشتری را صرف تربیت فرزندانی می کنند که با فاصله ای به نسبت مناسب به

ص:156

دنیا آمده اند.(1)

بیشتر والدین و اطرافیان انتظار دارند فرزند ارشد، مسئولیت خواهر و برادرهای کوچک تر را بپذیرد. هنگامی که فرزند ارشد احساس حسادت یا  خصومت می کند، والدین وی را سرزنش می کنند، در صورتی که فرزند کوچک تر را حمایت یا از او دفاع می کنند. از سوی دیگر، فرزند ارشد تسلط بیشتری بر دیگران دارد و توانایی زور گفتن و همچنین کمک و آموزش به خواهران و برادران کوچک تر خود را دارد.

زورگویی فرزند ارشد برای فرزندان کوچک تر پذیرفتنی است و آنها این قدرتمندی را می پذیرند؛ زیرا احساس می کنند او می تواند پناهگاهی برای آنها باشد.(2) خواهر بزرگ تر، به طور معمول مراقبت از فرزندان بعدی را به عهده می گیردحتی هنگامی که مادر به درخواست کمک کودک توجهی نکند، کودک به خواهر بزرگ تر رو می آورد و البته خواهر بزرگ تر پاسخ مثبت می دهد. خواهر بزرگ تر، خود را در کارهای خانه بیشتر سهیم می کند و به این علت، فرزندان بعدی تمایل بیشتری دارندکه مربی گری خواهر بزرگ تر را بپذیرند.

ص:157

د) زن و شوهر می کوشند یکی از فرزندان را به سوی خود جلب و او را حامی خود کند.

ه ) زن و شوهر تصویرهای ناروایی از یکدیگر به کودکان ارائه می دهند و سعی دارند دیگری را نزد فرزندان خفیف کنند.

چنین رفتاری از والدین سبب می شود که کودکان در خانواده صفا و صمیمیت را نیاموزند و در مقابل یکدیگر جبهه گیری کنند.

مساوات رفتار کنند.»(1)

«پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مردی را مشاهده کرد که دو پسر داشت. یکی را بوسید و دیگری را نبوسید. حضرت فرمود: چرا بین آن دو مساوات را رعایت نکردی؟»(2)

که در زندگی و در برخورد با دیگران دارد، با طفل رو به رو می شود. پیداست که در چنین صورتی ما باید منتظر چه حوادث و لطمه هایی باشیم.(1)

هفت گروه از مردان و در مقابل، به قرینه تلازم، هفت گروه از مردان را بر هفت گروه از زنان حرام کرده است.(1) این هفت گروه به ترتیب عبارتند از:

یک _ _مادران_: که مادر بی واسطه و جدّه، از جدّه مادری و پدری هستند، حتی در صورتی که با واسطه باشد، بر مردی که ریشه ولادتش به ایشان برسد حرام هستند.

دو _ _دختران_: دختران و دخترانِ دختران و نیز دخترانِ پسران، بر پدر حرام هستند و به طور کلی، هر مونثی که ریشه ولادتش با واسطه یا بی واسطه به او برسد، واسطه ذکور باشد یا اناث، بر او حرام است.

سه _ _خواهر_: پدری یا مادری و ابَوینی.

چهار _ _عمه_: خواهر پدری و خواهر مادری یا ابوینی پدر. همچنین ازدواج با عمّه پدر و مادر وجدات و اجداد نیز ممنوع است.

پنج _ _خاله_: خواهر پدری مادر و خواهر مادری یا ابوینی مادر. خاله پدر و اجداد و جدّات نیز در این زمره اند.

شش _ _دختر برادر_: برادر پدری و مادری و ابوینی و هر زنی که ریشه ولادتش به برادر برسد.

هفت _ _دختر خواهر_: پدری یا مادری یا ابوینی و هر زنی که ریشه ولادتش به خواهر برسد.

دومین نوع خویشاوندی که گستره زیادی دارد، خویشاوندی سببی یا بالمصاهره (دامادی) است. این گونه خویشاوندی، بر پایه ازدواج دو نفر پدید می آید. داماد  بابستگان نَسَبی همسر و در برابر آن، زن با خویشاوندان نسبی شوهر رابطه پیدا می کند. یکی از احکام در این گونه خویشاوندی هم مانند خویشاوندی سببی، تحریم ازدواج با برخی افراد است. برای نمونه، برای مرد، ازدواج با مادر زن و مادر، مادر زن تا بالا و مادر پدر زن و مادر مادر پدر زن هر چه بالا برود و همچنین جمع میان دو خواهر در ازدواج و ازدواج با دختر زن یا ربیبه حرام است.

بسیاری از واژه شناسان در بیان مبدأ اشتقاق واژه «رحم» به این روایت نبوی  شریف استناد کرده اند. پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله می فرماید:

خداوند به هنگام خلق «رحم» خطاب به او فرمود:

اَنا الرحمانُ وَ اَنتَ الرَحمُ شَقَقتُ اِسمَکِ مِن اِسمی فَمَن وَصَلَکِ وَصَلتُهُ وَ مَن قَطعَکِ قَطَعتُه.(1)

من خدای رحمانم و تو رحمی، من اسم تو را از خویش مشتق کرده ام، ازاین رو، هر که با تو پیوند کند، من با او پیوند خواهم کرد و هر که رابطه اش را با تو قطع کند، من نیز رابطه خویش را با او قطع خواهم کرد.

در توضیح واژه «رحم» باید گفت هر کس _ چه مرد و چه زن _ که با انسان، ارتباط نسبی مستقیم یا با واسطه داشته باشد، رحم او به شمار می آید. البته روشن است که ارحام نسبی سلسله مراتبی دارند و به میزان دوری و نزدیکی آنها، حقوق و تکالیف ایشان نیز متفاوت می شود.(2)

برخی واژه شناسان، ارحام نسبی را قدر متیقن و مصداق اتمّ رحم می دانند و بر این باورند که ارحام شامل خویشاوندان سببی نمی شود. ازاین رو، باید «ارحام» و «محارم» را متفاوت دانست. محارم در اصطلاح کتاب های فقهی به کسانی گفته می شود که ازدواج با ایشان حرام شده است، ولی معنای وسیع تر ارحام، مردان و زنانی را شامل می شود که به یک رحم می رسند؛ چه ازدواج با آنها جایز باشد و چه حرام، ولی به این دلیل که ارحام فقط شامل اقارب و خویشاوندان نسبی می شود، معنای آن محدودتر است.

ص:166

برآورده کردن نیازهای آنها در اندازه توان، باعث افزایش مال و ثروت می شود و به زندگی انسان برکت می بخشد.

امام باقر  علیه السلام فرمود: «صِلَةُ اَلاَرحامِ تُنمی الاَموالَ؛ صله رحم، اموال را زیاد می کند».(1)

امام صادق  علیه السلام نیز فرمود: «هر کس به خانواده اش احسان و نیکی کند، روزی اش زیاد  می شود».(2) همچنین رسول گرامی اسلام  صلی الله علیه و آله فرموده است: «صِلَةُ الرَّحم تُنفی اَلفَقْرَ؛ صله رحم، فقر را از بین می برد».(3)

3. آبادی شهرها: یکی از آثار اجتماعی صله رحم، آبادی سرزمین هاست. بی گمان، دست یابی به پدیده های سالم اجتماعی در گِرو اتحاد و همکاری جامعه است. طبیعی ترین نوع این اتحاد و تعاضد، میان خویشان پدید می آید.

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود: «صله رحم، سرزمین ها را آباد می کند».

4. افزایش محبت: افزایش محبت و ایجاد الفت در میان خویشاوندان، یکی دیگر از آثار صله رحم است. از آن رو که انسان ها بنده احسانند، با محبت دیدن از خویشاوندان خود، به آنها احساس محبّت بیشتری می کنند.

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنَّ صِلَةَ الرَحمِ مُحَبَّةٌ فی الاهلِ؛ صله رحم، محبت میان خویشان ایجاد می کند».(4) علی  علیه السلام نیز فرموده است: «صِلةُ الرَّحمِ تُوجِبُ المُحَبَّةَ؛ صله رحم، موجب افزایش محبت می شود».(5)

ص:169

5. سلامت تن و روان: خویشاوندان، نزدیک ترین گروهی هستند که فرد با روابط نزدیک با آنها احساس آرامش روانی می کند و از آسیب امراض جسمی _ روحی در امان می ماند.

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که دوست دارد بدن او سالم باشد، صله رحم کند».(1)

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه کسی از رحم خود عصبانی شد و بر او غضب کرد، باید به او نزدیک شود و با او تماس و ارتباط برقرار کند. به درستی که دو رحم در تماس با یکدیگر به  آرامش و سکون می رسند.(2)

قطع رحم

هر چند صله رحم با یکی از مصداق های ارتباط _ شامل رابطه قولی و زبانی یا فعلی، مانند رفتن به منزل اقوام یا توجه قلبی، مثل دعای خیر برای آنها یا کمک مالی به آنها _ محقق می شود، ولی برای قطع رحم، تنها یک مصداق وجود دارد و آن ترک تمام راه های ارتباط است. قطع رحم از گناهان کبیره است و خداوند به قطع کننده رحم، وعده عذاب داده است.

وَ الذینَ یَنقُضُونَ عَهدَاللّه ِ مِن بَعدِ مِیثاقِهِ وَ یَقطَعونَ ما اَمرَاللّه ُ بهِ اُنَ یوصَلَ و یُفسِدونَ فی الاَرضِ اُولئِکَ لَهُم اللَّعنةُ وَ لَهم سُوء الدّارِ. (رعد: 25)

و کسانی که عهد الهی را پس از بستن می شکنند و هر چه خداوند به پیوند کردن آن فرمان داده است، می گسلند و در زمین فتنه و فساد می کنند، لعنت بر آنان باد و بد عاقبتی خواهند داشت.

ص:170

آنچه خداوند امر به پیوند آن داده، صله رحم است و کسانی که قطع رحم می کنند، عهد الهی را نقض کرده اند.

امام صادق  علیه السلام فرمود: «نَعُوذُ باللّه ِ مِنَ الذُّنُوبِ التّی تُعَجِّلُ الفَناءِ وَ هی قَطیعَةُ الرَّحِمِ؛ از گناهانی که مرگ را جلو می اندازد، به خدا پناه می برم و آن قطع کردن رحم است».(1)

5. ابتلا به نقمت ها

علی  علیه السلام فرمود: «حُلولُ النِّقمِ فی قَطِیَعةِ الرَحِمِ؛ پیش آمدن عقوبت ها در بریدن از خویشان است».(2)

دارد. او پیش از ازدواج باید تمام کوشش خود را برای کسب رضایت مادر صرف می کرد، ولی اکنون وظایفی بر عهده دارد که ممکن است بخشی از اوقات او را پر کند و نتواند مانند گذشته در خدمت مادر باشد. مادر داماد نباید این را از چشم عروس خود ببیند و تقصیرهای فرزند خود را به پای عروس بگذارد.

اگر پسر فقط هفته ای یک بار به دیدن مادر می آید، مادر راضی باشد و گله و شکایت از عروس را آغاز نکند. اگر پسرش همسر خود را به همراه نیاورده است، به او بگوید: «این بار که آمدی، عروسم را با خود بیاور. اکنون زودتر به نزد همسرت برو. او دختری است که از پدر و مادرش جدا شده و به تو دل بسته است.  او را تنها نگذار تا احساس غربت نکند».

عروس هم باید بداند مردی که در کنار اوست، نیازهای او را تأمین می کند و به او عشق می ورزد، فرزند و دست پرورده همین مادرشوهر است. مادر زحمت های بسیاری را تحمل کرده تا چنین فرزندی را بزرگ کرده است و اکنون ثمره سال ها تلاش خود را در خدمت عروسش قرار داده است. عروس باید از زحمت های مادر شوهر قدردانی کند و به شوهرش بگوید: «چرا چند روز است به دیدن مادرت نرفته ای؟» و اگر برای او هدیه ای می خرد، بگوید: «آیا برای مادرت هم خریده ای یا نه» اگر رفتار مادر شوهر و عروس این چنین خردمندانه و از روی عقل باشد، زندگی شیرین و باصفایی را برای خود و فرزندانشان به ارمغان خواهند آورد و هرگز درگیری های عروس و مادر شوهر که در بعضی خانواده ها وجود دارد، پیش نخواهد آمد.

ص:173

کودک می بینند که اشتباه بزرگسالان، به ویژه والدین نشان داده می شود، دچار تعارض و سردرگمی می شوند و در نتیجه شأن و موقعیت والدین در نزد کودک کاسته می شود. این موضوع می تواند برای کودک بسیار خطرناک باشد. ازاین رو، برنامه سازان برنامه های کودک، اشتباه های بزرگ ترها را نشان دهند.

فرد دیگر، خشن نباشد.(1)

در تعریف خشونت گفته اند: هر نوع عمل فیزیکی، با سلاح یا بدون آن بر ضد خود شخص، شخصی دیگر، حیوان یا شی ء بی جان، چه این عمل انجام شود یا تنها قصد انجام آن وجود داشته باشد و چه این عمل باعث صدمه شود و چه نشود، یک عمل خشونت آمیز است.

با توجه به این تعریف، متأسفانه بخشی از برنامه های سیمای جمهوری  اسلامی، به ویژه برنامه کودکان، برنامه های خشونت بار هستند، به ویژه برخی کارتون ها که تأثیر و جاذبه آنها برای کودکان بیشتر از دیگر برنامه هاست. کارتون _دیجیمون ها_، یکی از این برنامه هاست که در همه قسمت های آن جنگ میان دو دسته از دیجیمون ها و با پیشرفته ترین سلاح ها، بازتاب خشونت است و متأسفانه کودکان پس از تماشای هر برنامه خشونت آمیز، نقش یکی از افراد آن برنامه را برای خود، انتخاب و رفتار خشن او را تکرار می کنند.

کارتون _تام و جری_ از برنامه هایی است که بسیار پخش می شود و جاذبه ویژه ای برای کودکان دارد، ولی به طور ناخودآگاه در ذهن کودکان خشونت می آفریند؛ برنامه ای که از آغاز تا پایان، شیوه های فریب و خشونت را برای کودکان مجسم می کند.

مفید است. کودکان با استفاده از قوه خیال می توانند به آنچه در جهان واقع دست نیافتنی است، دست یابند و برای خود، دنیای زیبا، دوست داشتنی، همراه با اتفاق های عجیب بسازند. در این میان، برنامه های تلویزیون می توانند در هدایت قوه تخیل کودکان مؤثر باشند. کارتون های فضایی و آمدن افراد فضایی به زمین و سفر به کره های ناشناخته، می تواند نیروی تخیل کودکان را فعال کند و آنها را به تفکر درباره کشف مجهول های جهان اطراف خود وا دارد. البته اگر این تخیل گرایی اگر از حد و اندازه بگذرد، آثار زیان باری را پدید خواهد آورد و کودک را از واقعیات زندگی دور می کند. در این صورت، او هر چیز دست نیافتنی را ممکن تصور می کند و پذیرش واقعیات زندگی برایش دشوار می شود. پس نمی تواند میان امکانات موجود و  خواسته های خود رابطه برقرار کند و همیشه تفکر او ورای آنچه دارد، سیر می کند.

برخی برنامه های سیما دچار تخیل افراطی است. برای نمونه، برنامه نوجوان، یا نیم رخ نوجوان فقط با تخیل گرایی و الفاظ خیال بافانه با نوجوانان سخن می گوید. همچنین با به وجود آوردن صحنه هایی با رنگ آمیزی های عجیب و غریب، نوجوانان را به یک عالم رؤیایی می برد که هیچ گونه خلاقیت و ابتکاری در آن وجود ندارد.

کودکان هیچ گونه انگیزه جنسی ندارند و در این زمینه، نیازی به مراقبت از آنها نیست، گمانی باطل است.

برنامه های تلویزیونی نباید به گونه ای باشد که غریزه جنسی را در کودکان پیش از موقع بیدار کند. مطرح کردن روابط دختر و پسر در برنامه ها، دوستی دخترها با پسرها و در کنار هم بودن دختر و پسر در فیلم ها و کارتون ها، نوعی طرح مسائل جنسی پنهان است. شرکت کردن دخترهای 7 یا 8 ساله در برنامه کودک با بدن های نیمه عریان و آرایش های خاص، می تواند محرک غریزه جنسی و حس کنجکاوی کودکان باشد. این صحنه، کودکان را به کاوش در این زمینه، وامی دارد و پرسش هایی برای کودکان پدید می آورد. همچنین والدین را در پاسخ گویی به این گونه مسائل دچار مشکل می کند.

سو، بر اساس علاقه، خواهان نگهداری سگ، گربه و... هستند و از سوی دیگر با منع والدین روبه رو می شوند و درک نمی کنند که چرا سگ به این تمیزی، نجس است.

پشتیبانی از خانواده، وظیفه همه و به ویژه صدا و سیماست. برنامه ریزی ها و برنامه سازی ها باید برای حفظ و حراست خانواده از خطرها و آسیب ها باشد. این لغزشی بزرگ است که خانواده، موقعیت اصیل خود را از دست بدهد و در مسیری قرار گیرد که انحرافی و خطرآفرین باشد.

طنزهایی که به اساس خانواده تعرض می کند، مرد یا زن خانه را به مسخره می گیرد و حرمت هر یک را در خانواده کم رنگ می کند و باعث تزلزل نظام خانواده می شود.

خانواده می شود، مدیریت صحیح خانواده را دچار مشکل می کند و اعضای خانواده را به سوی خود مختاری و بی نظمی می کشاند.

ابزاری معرفی می شود، چگونه می توان انتظار داشت ساده زیستی در جامعه رواج پیدا کند. اصولاً چند درصد افراد جامعه ما چنین زندگی و امکاناتی دارند که در سیمای جمهوری اسلامی، چنین امکاناتی تبلیغ می شود؟

کارشناسان امور تربیتی، فیلم ها و میان پرده های آموزشی بسازد و روش های برخورد صحیح والدین با فرزندان خود را آموزش دهد.

خواهد بود و هیچ چیز نمی تواند این شیرینی را به تلخی تبدیل کند. ازاین رو، بعضی اوقات، وظایف و مسئولیت خود را در خانواده فراموش می کنند. مجموعه های تلویزیونی می توانند زندگی هایی را به تصویر کشند که با عشق و علاقه آغاز می شوند، ولی به دلیل ناآگاهی همسران از عوامل استمرار چنین روابطی و ناآشنایی آنها با موانع مشکل آفرین در روابط خانوادگی، دچار مشکل می شوند و طلاق را تنها راه نجات خود از جهنمی می دانند که از روابط غلط برای خود ساخته اند.

جنبه های هنری، مخاطبان را به خود جذب می کند و از پیام هایی که مجموعه در پی انتقال  آن بوده است، غافل می مانند.

از مجموعه های تلویزیونی که به این موضوع توجه کرده، «دوران سرکشی» بود که بینندگان نیز از آن استقبال کردند.

در خانه با همسر خود مشاجره و درگیری داشته باشد، در شغل خود هم شکست خواهد خورد.

یکی از مجموعه های موفقی که در این زمینه ساخته شد، مجموعه «برگ و باد» است؛ درگیری ها و مشاجره های منصور _ مرد این خانواده _ با همسرش، تأثیر نامطلوبی بر روند کاری وی داشت. هر روز دیر به سر کار می رفت و نمی توانست کار خود را به طور مطلوب انجام دهد و عاقبت از کار اخراج شد. برعکس در ازدواج بعدی، با همسر خود روابط سالم و صمیمی دارد، شغل جدیدی پیدا می کند و از آن رو که در خانواده آرامش روانی دارد، در شغل خود هم به موفقیت  مطلوبی دست پیدا می کند.

18. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، روان شناسی رشد، (جلد اول و دوم)، تهران، سمت، 1375.

19. دن فونتنل، کلیدهای رفتار با نوجوانان، ترجمه مسعود حاجی زاده، تهران، انتشارات صابرین، 1378.

20. دو لورس کوران، استرس و خانواده سالم، ترجمه مهدی قرچه داغی، تهران، البرز، چاپ اول، 1375.

21. رئیس دانا، مجید، والدین مؤثر، فرزند مسئول، تهران، رشد، 1370.

 22. رحیمی نژاد، عباس و رضا دهبانی، برنامه آینده سازان رادیو، دی ماه 1367.

23. رشیدپور، مجید، تعادل و استحکام خانواده، تهران، انتشارات اطلاعات، 1373.

24. _____________________، روان شناسی ازدواج در اسلام، تهران، انجمن اولیا و مربیان، چاپ اول،1365.

25. سادات، محمد علی، راهنمایی پدران و مادران، (جلد دوم)، قم، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1372.

26. سهرابی، حمیدرضا، شناخت ودرمان اختلاف های زناشویی (زناشویی درمانی)، تهران،انتشارات ارسا،1377.

27. شرف الدین، سید حسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول،1378.

28. شرفی، محمدرضا، جوان و بحران هویت، تهران، سروش، چاپ سوم، 1381.

29. _____________________، خانواده متعادل، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1374.

30. _____________________، دنیای نوجوان، تهران، انتشارات تربیت، چاپ چهارم، 1376.

31. صافی، احمد، خانواده متعادل، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1374.

32. طاهری، حبیب اللّه، سیری در مسائل خانواده، سازمان تبلیغات، انتشارات بهمن، 1370.

33. عسگری، حسین، نقش بهداشت روان در ازدواج، زندگی زناشویی و طلاق، تهران،انتشارات گفت وگو، 1380.

34. فرانک فینچام و دیگران، رابطه همسران، برگردان مهدی قرچه داغی، تهران، پیک بهار،1380.

35. فرهادیان، رضا، آنچه والدین باید بدانند، قم، انتشارات رئوف، چاپ اول، 1370.

36. ____________________، تربیت برتر، قم، دفتر تبلیغات، 1375.

37. فلسفی، محمدتقی، گفتار فلسفی، بزرگ سال و جوان، (جلد دوم)، تهران، 1341.

38. _______________________، گفتار فلسفی کودک، (جلد دوم)، تهران، 1341.

ص:194

39. فیض کاشانی، محسن، محجه البیضاء، قم، جامعه مدرسین.

40. قائمی، علی، خانواده و مسائل نوجوان و جوان، شفق، چاپ پنجم، 1370.

41. ______________، خانواده و مسائل همسران جوان، تهران، انتشارات امیری، 1362.

42. ______________، خانواده و نقش بنیادین آن، تهران، سازمان ملی جوانان، 1380.

43. ______________، سازندگی و تربیت دختران، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1380.

44. ______________، کودک و خانواده نابسامان، انجمن اولیا و مربیان، چاپ دوم، 1369.

45. ______________، نقش پدر در تربیت، تهران، انتشارات امیری.

46. قمی، عباس، سفینة البحار، چاپ بیروت، دارالعلم.

 47. کاشفی، محمدرضا، آیین مهرورزی، قم، دفتر تبلیغات اسلام، 1376.

48. کریمی نیا، محمد علی، الگوهای تربیت اجتماعی، قم، پیام مهدی، چاپ اول، 1372.

49. کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، تهران، مکتبة الاسلامیة، 1379.

50. ______________________________، فروع کافی.

51. ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، تهران، نشر مرکز، چاپ یازدهم، 1376.

52. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار

53. مشکینی، علی، مواعظ العددیه، انتشارات صحفی

54. مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، (جلد سوم)، قم، مؤسسه آموزشی، پژوهشی امام خمینی، 1378.

55. منطقی، مرتضی، روان شناسی تربیتی، تهران، جهاد سازندگی، 1372.

56. نوابی نژاد، شکوه، سه گفتار درباره راهنمایی و تربیت فرزند، تهران، انجمن اولیا و مربیان، چاپ پنجم، 1374.

57. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

58. ویرجینا ستیر، آدم سازی در روان شناسی خانواده، ترجمه بهروز بیرشک، تهران، انتشارات رشد، 1370.

ص:195

59. هایم جی گینات، رابطه بین والدین و کودکان، ترجمه سیاوش سرتیپی، تهران، اطلاعات، 1372.

ص:196